با نگاهی به آموزه های وحیانی اسلام از آیات و روایات، می توان این معنا را به دست آورد كه كسب مراتب كمالی ایمان در گرو كسب مكارم اخلاقی است. به این معنا كه انسان در میان رفتارهای خوب اخلاقی آن رفتاری كه برتر و نیكوتر از همه است را برگزیند و به تعبیر قرآن احسن و نیكوتر را انتخاب كرده و متصف و متخلق به آن شود. (اعراف، آیه 145؛ زمر، آیه 18)
پیامبر گرامی(ص) نیز می فرماید كه من برای اتمام مكارم اخلاقی برانگیخته شده ام. به این معنا كه بزرگواری های اخلاقی در اوج تمامیت آن را برای اهل اسلام آورده تا بدان عمل كنند و در اوج قرار گیرند. پس میان خوب و خوب تر و خوب ترین، آن چیزی كه ترین هاست آن را بیان كرده و خواهان اتصاف به این خصلت های برترین و بهترین است. پس خوب ترین، نیكوترین، زیباترین و پسندیده ترین چیزها را برای مسلمان می خواهد كه برتر از آن چیزی نیست.
از سویی انسان مسلمان در تحلیل آموزه های قرآنی، انسانی اخلاقی است. به این معنا كه همه آموزه های قرآنی بر آن است كه تا انسانی اخلاقی را در اوج تمامیت آن بسازد و تحویل جامعه بدهد. اینگونه است كه انسان در مقام مظهریت خداوندگاری و متاله شدن، شایسته آن است تا د ر جایگاه خلافت الهی به ربوبیت و پروردگاری جهانیان بنشیند. پس هدف همه آموزه های قرآنی از معارف و احكام برای ساخت انسان اخلاقی در تمامیت آن است؛ چرا كه خداوند در اوج اخلاق است و همه فضایل اخلاقی را بی هیچ كم و كاستی د راوج نهایی و تمامیت آن داراست و از بشر خواسته است تا خدایی شده و آن صفات و فضایل را در خود تجلی بخشد.
سه گانه اخلاقی در كسب كمال ایمان
چنانكه گفته شد اسباب و عوامل بسیاری را می توان در آیات و روایات به دست آورد كه بیانگر كسب مراتبی از مراتب و درجات كمالی ایمان است. همه این روایات كه در چارچوب اصول اخلاقی سامان یافته است، به انسان می آموزد كه چگونه می تواند با تخلق به صفات اخلاقی، خود را به مراتب كمالی برساند و یا از مرتبه ای به مرتبه ای بالاتر صعود كند و تقرب خویش به خدا را با فضایل اخلاقی و تخلق به صفات نیك و خوب و زیبا افزایش دهد و به او نزدیك تر و نزدیك تر شود.
امام صادق برای كسب مرتبه ای از مراتب كمالی ایمان، سه گانه هائی را فرموده است كه بر محور اخلاق برتر است. ایشان می فرماید: سه چیز است كه در هر كه باشد ایمانش كامل است: 1- كسی كه چون خشمگین شود این امر او را از حق خارج نسازد 2- و چون از چیزی خوشنود گردد این شادی او را به گناه نكشاند 3- و كسی كه چون به قدرت رسید گذشت و بخشش نماید. (تحف العقول، ص339)
1- فرو خوردن خشم: خشم یكی از صفات هیجانی انسانی است. انسان ها هرگاه با امری ناپسند و زشت و برخلاف خواسته های خود مواجه شوند كه موافق طبع و طبیعت ایشان نباشد، غیظ می كنند و خشم می گیرند. این خشم و غیظ می تواند بر خاسته از انگیزه های الهی باشد، ولی چون با عقل مدیریت نشده است و تحت تأثیر هیجانات نفسانی است می تواند تأثیرات بدی بجا گذارد. از مهمترین تأثیرات بد آن می توان به خروج از دایره اعتدال و عدالت اشاره كرد و یا به خروج از دایره اخلاص در عمل توجه داد. كسی كه خشم می گیرد تحت تأثیر هیجانات نفسانی قرار می گیرد و عمل می نماید.
در این حالت چون عقل دیگر حاكم و مسلط بر نفس نیست، رفتارهای شخص بیرون از دایره عدالت و اعتدال خواهد بود. از این رو افراد خشمگین هرگز در مسیر درست و عادلانه رفتار و عمل نمی كنند و به سرعت از جاده حق و عدالت بیرون می روند. در این جاست كه مدیریت خشم توسط عقل مهم و اساسی است. در داستان معروفی كه درباره جنگ امیرمؤمنان علی(ع) با عمروبن عبدود آمده، آن حضرت پس از آن كه عمرو در جنگ شكسته خورده و حضرت(ع) بر سینه او نشسته بود، بر روی حضرت(ع) آب دهان می اندازد. آن حضرت(ع) از روی سینه اش برمی خیزد تا خشم خویش را به سبب عمل زشت عمرو فرو خورد و سپس تنها برای رضایت خداوند جان دشمن خدا را بگیرد تا هیچ گونه غیر و هواهای نفسانی در عمل عبادی جهاد و دشمن كشی در دل راه نیافته باشد.
در روایت بالا امام صادق(ع) به این مسئله توجه می دهد كه خشم گرفتن امری طبیعی است و انسان به سبب دارا بودن نفس نمی تواند از خشم كه جزو طبیعت انسانی است خالی باشد، ولی مدیریت خشم و مهار آن به وسیله عقل، اصل اساسی است كه وظیفه هر مؤمنی است؛ چرا كه انسان مؤمن اهل عقل و فردی خردمند و خردورز است و براساس آیات و روایات اصولاً سرمایه انسانی دین داری و اخلاق، ریشه در عقل دارد و یكی از نشانه های خردورزی انسان، ایمان و اخلاق و حیاورزی اوست. (اصول كافی، كتاب عقل و جهل) پس میان ایمان و عقل ارتباط تنگاتنگی است و بود یكی به معنای بود دیگری و فقدان یكی به معنای فقدان دیگری است؛ چرا كه ایمان و عقل لازم و ملزوم یكدیگرند. براین اساس، انسان مؤمن به سبب خردورزی، به سرعت مهار نفس خویش را به دست می گیرد و خشم خود را كنترل می كند تا خشم طبیعی، او را از جاده حق و عدالت بیرون نبرد. از این رو خداوند از صفات اهل ایمان و احسان را كظم غیظ یعنی فروخوردن خشم دانسته است. (آل عمران، آیه134)
2- شادی به دور از گناه: یكی دیگر از هیجانات نفسانی شادی است. انسان ها با دیدن اموری كه موافق طبع و طبیعت ایشان است، خشنود شده و اگر این موافقت طبع قوی تر باشد بروز و ظهور خشنودی به شكل هیجانی شدید و شادی و فرح است. در حقیقت ریشه شادی در انسان را می بایست در خشنودی و رضایت نفس او جست و جو كرد؛ چرا كه عامل سازگار با طبع و طبیعت او تحقق یافته است. انسان ها گاه دچار شگفتی می شوند؛ زیرا با عواملی مواجه می شوند كه ایشان را بسیار خوشایند است. در این حالت خوشحالی و شادی آنان به شكل فرح و طرب بروز می كند و افزون بر جوانح و قلب و درون، جوارح و اعضای ایشان را به واكنش شدید وادار می سازد. كلمات شادی بخش از دهان خارج می شود و افزون بر بشاش شدن چهره، دست و پا و بدن آنها نیز متأثر از سرور درونی شدید به حركت درمی آید.
در اینجاست كه عقل می بایست وارد شده و مدیریت نفس هیجان زده را به عهده گیرد. هیجانات خشم و شادی، امری طبیعی برای نفس تحت تأثیر عوامل و اسباب بیرونی است. اما انسان مؤمن كه انسانی عاقل است هر دو دسته از هیجانات را مدیریت و مهار می كند و اجازه نمی دهد كه این هیجانات، او را از دایره عقلانیت و عدالت و اعتدال بیرون برده و به سوی باطل كشاند. خداوند در آیاتی چند، برخی از انسان ها را كه تحت تأثیر هیجانات نفسانی عمل و رفتار می كنند سرزنش می كند. پس همان گونه كه رفتارهای متأثر از خشم مدیریت نشده از سوی عقل، ناپسند و زشت دانسته شده است؛ رفتارهای متأثر از شادی مدیریت نشده نیز ناپسند و زشت دانسته می شود و خداوند به صراحت اعلام می دارد كه رفتارهای فرحناك را دوست نمی دارد؛ چرا كه ریشه در خروجی از عقلانیت دارد. (قصص، آیه67)
پس، از نشانه های خردورزی آن است كه عقل مدیریت نفس را در هیجاناتی چون خشم و شادی به دست گیرد و اجازه ندهد كه هیجانات نفسانی انسان را به رفتارهای زشت و ناپسند بكشاند و از جاده عدل و اعتدال و حق بیرون برد. كسانی كه عقلشان حاكم بر نفس نیست، از ایمان كاملی برخوردار نیستند و رفتارهای ضدایمانی و ضدعقلانی از آنان صادر می شود. از این رو حتی به گناه نیز می افتند و در هنگام شادی به سبب عدم تسلط عقل بر نفس در شادی خویش مرتكب گناهانی مانند اسراف و اتراف می شوند.
3- قدرت همراه با گذشت: قوت و قدرت می تواند ذاتی و یا اكتسابی باشد. برخی از انسان ها دارای قوت و قدرت بدنی هستند؛ چنانكه خداوند درباره حضرت طالوت می فرماید كه او دارای بدنی قوی و قدرتمند بود (بقره، آیه274) همین خصوصیت را خداوند به حضرت موسی(ع) نسبت می دهد و از زبان دختر شعیب(ع) بیان می كند كه ایشان مردی قوی و امین بودند. (قصص، آیه26) داشتن قوت بدنی از امور غیر ارادی است هرچند كه می توان با شیوه هائی آن را پرورش داد ولی هركسی نمی تواند با پرورش و ورزش، قوت بدنی را به دست آورد.
اما قدرت اكتسابی به این است كه انسان از طریق نفوذ مادی و یا معنوی و كسب اعتبار در جامعه از امتیازاتی بهره گردد. قدرتی كه از این طرق به دست می آید، در برخی از موارد همراه با نوعی ولایت بر دیگران است. مثلا پدر بر فرزند ولایت دارد و همین ولایت برای او قدرتی را به همراه می آورد. همچنین براساس آموزه های اسلامی، شوهر بر زن ولایت دارد. (نساء، آیه 34) در نظام اسلامی ولی فقیه به تبعیت از اولوالامر دارای ولایت است (نساء، آیه 59) كه برای آنان قدرتی را اثبات می كند كه گاه ایشان را اولی از خود مردم بر جان و مال و عرضشان قرار می دهد. (احزاب، آیه 6)
قدرت از آن جایی كه تسلط بی چون و چرایی را موجب می شود، نیازمند تسلط عقل بر شخص است؛ چرا كه اگر عقل ایمانی بر چنین شخصی مسلط نباشد می تواند از قدرت در جهت مفسده و ضرر بهره برد. از این رو كمال ایمان را امام صادق(ع) در مدیریت عقل بر نفس در هنگام قدرت و اجرای آن دانسته است تا اجازه ندهد كه نفس بر خلاف عقل و موازین آن از جاده حق و عدالت بیرون رود. در هنگام قدرت اگر انسان بتواند حتی یك گام برتر از عقل از دریچه قلب به مسایل بنگرد بسیار كاری بجا و خوب انجام داده است؛ چرا كه عقل، حكم به مجازات گناهكار و خطاكار می كند و مجازات متناسب با جرم، امری است كه عقل بدان حكم می كند. از آنجایی كه شخص در قدرت است می بایست یك گام برتر رود و از دریچه احسان و قلب به مسئله بنگرد و از خطا و اشتباه بلكه حتی برخی از گناهان، چشم پوشی كند تا خطاكار درس عبرت گیرد و در مسیر درست گام بردارد.
از این رو گفته اند عفو و گذشت از بزرگان است و در آیات و روایات كسانی كه در قدرت و اقتدار، عفو و گذشت می كنند به عنوان اهل احسان ستوده شده اند. مثلا كسی كه می تواند قصاص كند ولی از آن بگذرد مورد عنایت الهی است و خداوند از او راضی و خشنود است. در آیات قرآنی از عفو، بسیار تجلیل شده است. عفو، رفتاری احسانی است كه به حكم قلب انجام می گیرد نه عقل. به این معنا كه قلب آدمی حكم می كند كه گذشت نماید. البته عقل مخالف رفتاری كه قلب توصیه می كند نیست؛ چرا كه عقل اینگونه رفتار را پسندیده دانسته و موافق آن است. به سخن دیگر، كسی كه به حكم قلب عمل می كند مخالف نفس عمل كرده است ولی هرگز مخالف عقل عمل نمی كند؛ چرا كه اینگونه رفتار مورد تأیید عقل است. پس می توان گفت كه احسان و ایثار و عفو و گذشت، رفتاری موافق عقل و مخالف هوای نفسانی است.
خداوند در آیاتی از انسان ها خواسته است كه ایمان خویش را با عفو و احسان و ایثار و گذشت كامل كنند و نشانه دهند كه تا چه اندازه در مسیر كمالی گام برمی دارند و ایمان را دوست می دارند و موافق عقل و قلب و ایمان عمل می كنند. (بقره، آیات 178 و 273؛ تغابن، آیه 14 و آیات دیگر)به هر حال، از نظر امام صادق(ع) رفتارهای عقلانی و موافق عقل كه در اصول اخلاقی مورد تأكید است موجب می شود تا انسان مراتبی از كمال ایمان را درك كند.
پس باید همواره بر این امور توجه كامل داشته باشیم؛ چرا كه خداوند به حكم آیه2 سوره عنكبوت هیچ مدعی ایمان را بدون آزمون رها نمی كند و هر دم ممكن است كه به خشم و شادی یا قدرت آزموده شویم و اگر نتوانیم در عین قدرت گذشت و در اوج شادی پرهیز از گناه و در اوج خشم، كظم داشته باشیم، ممكن است از دایره عقل و ایمانی كه مدعی آن هستیم دور افتیم و به ورطه كفر و نفاق سقوط كنیم. پس باید همواره بر اصولی از این دست توجه داشته و پایبند آن باشیم تا مراتب عقلانی و ایمانی خویش را تقویت نماییم
