امام صادق علیه السّلام فرمودند: ثَلاثَهٌ لا تُعرَفُ اِلاّ فی ثَلاثَهِ مَواطِنٍ: لا یُعرَفُ الحَلیمُ اِلاّ عِندَ الغَضَبِ، وَ لا الشّجاعُ اِلاّ عِندَ الحَربِ، وَ لا الأخُ اِلاّ عِندَ الحاجَِه؛ سه نفر جز در سه موقع شناخته نمی شوند: حلیم و بردبار، جز در هنگام خشم شناخته نمی شود، شجاع، جز در هنگام جنگ شناخته نمی شود، و برادر، جز در وقت نیازمندی شناخته نمی شود. تحف العقول، ص315 شرح حدیث: اوصاف و ویژگیهای انسان در شرایط استثنایی و بروز موقعیت خاص برای دیگران نمایان می شود.
بسیاری از افراد ممکن است ادعای «حلم» یا «شجاعت» و یا «دوستی» داشته باشند، امّا آنچه نشان می دهد این صفات تا چه حدّ در اشخاص وجود دارد، شرایط ویژه است.
بسیاری از افراد، هنگام خشم، کنترل خود را از دست می دهند و حرفهای تند و رفتارهای غلط از خود بروز می دهند. اگر کسی خشمگین شود، امّا در حالتِ غضب، خویشتندار و بردبار باشد، مشخص می شود که «حلیم» است.
افراد ترسو هنگام جنگ، دشواریهای میدان نبرد و به خطر افتادن جان، خود را می بازند یا از میدان می گریزند. ولی انسان شجاع، کسی است که در صحنه ی مبارزه، شجاعت خود را نشان دهد و دلیرانه بجنگد.
بسیاری از افراد نیز، در دوستی و رفاقت فقط در لفظ، ادّعای اخلاص و ارادت دارند، امّا اگر دوستشان نیاز داشت، کمکی نمی کنند و دوست خود را در دامن مشکلات رها می کنند.
در روایات متعدد آمده است که دوست واقعی خود را با این معیار بشناسید که در گرفتاریها شما را وانگذارد، بلکه با مال و جان و کمکهای مختلف، اخوّت، رفاقت و صمیمیّت خود را نشان دهد.
دوست مشمار آن که در نعمت زند
لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگی
امام صادق علیه السّلام فرمودند: قیل لَهُ: عَلی ماذا بَنَیتَ اَمرَک؟ فَقالَ: عَلی اَربِعَه اشیاءَ: عَلِمتُ اَنَّ عَملی لا یَعمَلُهُ غیری، فَاجتَهَدتُ، وَ عَلِمتُ اَنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ مُطَّلِعٌ عَلیَّ، فَاستَحیَیتُ، وَ عَلِمتُ اَنَّ رِزقی لا یَأکُلُهُ غیری، فَاطمَأنَنتُ، وَ عَلِمتُ اَنَّ آخِرَ عُمرِیَ المَوتُ، فَاستَعددتُ؛ به امام صادق(علیه السلام) گفتند: کار خود را بر چه پایه ای بنا گذاشتی؟ فرمود: بر چهار چیز: دانستم که کار مرا، جز خود کسی انجام نمی دهد، پس تلاش کردم، دانستم که خداوند متعال بر من آگاه است، پس حیا کردم، دانستم که رزق مرا دیگری نمی خورد، پس اطمینان یافتم، و دانستم که پایان عمر من، مرگ است، پس آماده شدم. بحارالانوار، ج75، ص228 شرح حدیث: چهار نکته ای که امام صادق(علیه السلام) پایه و اساس زندگی خود را بر آن نهاده است، اصول بندگی و معیارهای سعادت و کامیابی است.
هر انسانی، در گرو اعمال خویش است. در قیامت از انسان نمی پرسند که فرزند کیستی، یا چقدر ثروت داشتی و یا مردم چقدر دوستت داشتند، بلکه می پرسند: «چه عملی داری؟». پس، هر کس باید بار خود را ببنددو و به فکر سعادت اخروی خود باشد.
گناه، حاصل لحظات غفلت انسان از خداست. اگر بنده، خدا را همیشه حاضر، ناظر و آگاه بداند، از او شرم می کند و سراغ معصیت نمی رود. این است، که «حیا» ارزنده ترین گوهر در وجود انسان است.
خداوند، رزّاق است و روزی بندگانش را عهده دار است. حرص و طمع، نتیجه ضعف ایمان به رزاقیّت پروردگار است. پس وقتی رزقِ مقدّر، خواهد رسید، دلیلی برای نگرانی و اضطراب نیست. مؤمن متوکّل، همیشه آرامش روحی دارد.
پایان کار هر کس در دنیا، «مرگ» است و مرگ نیز پایان نیست بلکه شروع مرحله ی جدیدی از حیات مستمرّ انسان است. چون فرصت عمر، محدود و مرگ و کوچ، گریزناپذیر است، پس باید آماده بود، بار سفر را برداشت و ره توشه آخرت را فراهم کرد.
کسی که به یاد مرگ و آخرت باشد، غافل نمی شود.
کسی هم که مرگ را مقدمه ی ورود به آخرت بداند، دست خالی نمی شود.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: اَلغَضَبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرّ؛ خشم، کلید هر بدی است. کافی، ج2، ص303 شرح حدیث: روزی کسی نزد حضرت رسول(ص) آمد و گفت: یا رسول الله! مرا موعظه ای کن تا از آن پند گیرم. حضرت فرمودند: «برو و خشمگین مشو». آن شخص دوباره نصیحت خواست، حضرت فرمودند: «برو و غضبناک مشو.» بار سوم پرسید. پیامبر خدا(ص) باز هم او را به خودداری از خشم و غضب توصیه فرمود.(1)
این توصیه ی مؤکّد نشان می دهد که ریشه بسیاری از ناهنجاریها، گناهان، حق کشیها و ستمها، خشم است و اگر کسی بتواند خشم خود را مهار کند، جلوی بسیاری از آن آفتها را می گیرد.
در روایات، تعابیر و آثار و پیامدهای گوناگونی برای غضب بیان شده است. از جمله این که:
غضب، مرکبی سرکش و چموش است؛
غضب، شعله ای از شیطان است؛
غضب، آتشی در درون دلهاست؛
غضب، اوّلش جنون و آخرش پشیمانی است.
شدّت غضب، گفتار انسان را تغییر می دهد، حجّت و دلیل انسان را قطع می کند و فهم انسان را پراکنده می سازد.
امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «کسی که غضب خود را نتواند کنترل کند، مالک عقل و خرد خود هم نیست».(2)
پس، برای اینکه این کلید بدیها، در جهنّم را به روی انسان نگشاید و او را بدبخت نکند، باید مهار شود و هر که بر خشم خود غلبه نکند و هیجانهای شیطانی را در خود نتواند فرو بنشاند، پشیمان می گردد.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ اِستَکمَلَ الاِیمانُ: مَن اِذا غَضِبَ لَم یُخرِجهُ غَضبُهُ مِنَ الحَقِّ، وَ اِذا رَضِیَ لَم یُخرِجهُ رِضاهُ اِلیَ الباطِلِ، وَ اِذا قَدِرَ عَفا؛ سه چیز است که در هر که باشد، ایمانش کامل است: کسی که وقتی خشمگین شد، خشمش او را از حق، بیرون نبرد و هرگاه خرسند شد، رضا و خشنودیش او را به سوی باطل نکشاند و هرگاه توانا شد، عفو کند. بحارالأنوار، ج75، ص206 شرح حدیث: تعادل و تسلّط بر خویش و دوری از افراط و زیاده روی در کارها از ایمان سرچشمه می گیرد.
انسانهای حقیر و سست ایمان، تحت تأثیر انگیزه های نفسانی و تمایلات شخصی رفتار می کنند و حرکاتشان تابع نفس است، نه خرد و ایمان. از این رو، در حالت خشم، از حق فراتر می روند، هنگام خشنودی و رضایت، به بیراهه ی گناه و باطل می گرایند و هنگام قدرت یافتن، دست به انتقام و کینه توزی می زنند.
سه نشانه ای که در این حدیث برای «کمال ایمان» بیان شده، همه ناشی از قدرت نفس، تسلّط بر خویش و حرکت بر مدار حق و عدل است.
عفو با قدرت، یکی از این نشانه هاست.
پیامبر خدا(ص) وقتی در سال هشتم هجرت، همراه مسلمانان پیروزمندانه مکّه را فتح کرد و وارد آن شهر شد، همه ی مشرکان که سالها او و یارانش را در اذیّت و آزار قرار داده بودند، می ترسیدند که پیامبر دست به انتقام بزند و همه را از دم تیغ بگذراند، ولی بزرگواری پیامبر را وقتی دیدند که آن حضرت فرمود: «اِذهبوا، فانتم الطّلقاء»؛
بروید، همه شما آزادید، با این عفو و گذشت، هم بزرگواری و عظمت روح خود را نشان داد، هم جلوه ای از رأفت اسلامی را به نمایش گذاشت و هم دلهای آنان را مجذوب خویش کرد.
در عفو لذّتی است که در انتقام نیست.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: ثَلاثَهُ اشیاءَ تَدُلُّ عَلی عَقلِ فاعِلِها: الرَّسُولُ عَلی قَدر مَن اَرسَلَهُ، وَ الهَدیَّهُ عَلی قَدرِ مُهدیها، وَ الکِتابُ عَلی قَدرِ کاتِبِهِ؛ سه چیز بر عقل صاحبان آنها دلالت می کند: فرستاده، قدر موقعیت فرستنده را نشان می دهد. هدیه، نشانه قدر و خِرد هدیه دهنده است. و نوشته و نامه، نشانه ی عقل نویسنده ی آن است. تحف العقول، ص322 شرح حدیث: درخت را از میوه اش، کارخانه را از محصولاتش و عاقل را از رفتارش می شناسند.
سه نشانه ای که در این حدیث برای خردمندی بیان شده است، میزان عقل و شعور انسان را نشان می دهد.
وقتی پیک و قاصدی می فرستید، او به نمایندگی از شما به سوی دیگران می رود. اگر این پیغام رسان، فهمیده، مؤدّب و کاردان باشد، نشانه حسن انتخاب شماست و طرف مقابل، بر عقل و فهم شما درود می فرستد.
هدیه ای که به کسی می دهید، گواه میزان درک و عقل شماست. این که در ضرب المثل آمده است: «زیره به کرمان بردن و قطره به عمّان بردن»، اشاره به همین نکته است. برای مثال، اگر شما برای ساحل نشینانی که هر لحظه دسترسی به آب دریا دارند، یک دبّه آب هدیه ببرید، از خود بی ذوقی نشان داده اید. پس، باید به فراخور شأن و موقعیّت و نیاز طرف، هدیه فرستاد.
نوشتن نامه نیز گواه عقل و شعور نویسنده است.
در زمان گذشته، کاتبان و نامه نگاران می کوشیدند نهایت ذوق ادبی، ظرافت مفهومی، خطّ زیبا و جملات فصیح را در نامه های خود استفاده کنند تا دریافت کننده، لذّت ببرد و تحسین کند.
فرستادن نامه ای بد خط، بی مفهوم و اشتباه در کاغذی کوچک و نامناسب برای یک شخصیتِ محترم و مقام عالی، نشان دهنده این است که فرستنده ی نامه، در برخورد با دیگران، آداب اجتماعی و عقل معاشرت و ادب ندارد.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: اَربَعَةُ اَشیاءَ، القَلیلُ مِنها کَثیرٌ: آَلنّارُ، وَ العَداوَة، وَ الفَقرُ وَ المَرَضُ؛ چهار چیز است که اندکِ آن نیز بسیار است: آتش، دشمنی، فقر و بیماری. بحارالانوار، ج75، ص237 شرح حدیث: دانی که چه گفت زال، با رستم گُرد؟
دشمن نتوان حقیر و بیچاره شمرد(1)
چهار چیزی که در این حدیث بیان شده و اندکِ آن هم بسیار به شمار آمده است، همه، ناشی از آفت و آسیب و ضرر و خطرهاست، و این نشان می دهد که ضرر، زیان، خوف و خطر را باید جدّی گرفت؛ چون، سهل انگاری در این موارد، عوارض جبران ناپذیری دارد.
گاهی یک جنگل عظیم که ثروت ملّی است، بر اثر یک جرقه کوچک با آتش سیگار آتش می گیرد و نابود می شود.
گاهی یک دشمنی کوچک در دلها می ماند، ریشه می دواند، بزرگ می شود و به نزاع و قتل و کشتار منتهی می شود.
گاهی فقر و ناداری، بعضی افراد را به بیراهه می کشاند و وادار به سرقت و غارت می کند یا به کفرگویی و توهین به مقدّسات مجبور می کند. در حدیثی آمده است که: «کادَ الفَقرُ اَن یَکوُنَ کُفراً»؛ نزدیک است که فقر، به کفر بیانجامد.
گاهی اگر یک بیماری ساده و جزئی مداوا نشود و ناچیز شمرده شود، ریشه می دواند و جان شخص را می گیرد.
پس، آتش، دشمنی، فقر و مرض را نباید ساده گرفت و باید مهار و درمان کرد و از بین برد، تا از خطرهای بزرگ مصون ماند.
توصیه های ایمنی، از این رو اهمیت دارد که ما را به عواقب سهل انگاری در برخورد با امور خطرناک آشنا می سازد.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: ما اَقبَحَ لِلمُؤمِنِ اَن تَکُونَ لَهُ رَغبَهٌ تُذِلُّهُ؛ چه زشت است برای مؤمن که رغبت و خواسته ای داشته باشد که او را ذلیل و خوار کند. کافی، ج2، ص320 شرح حدیث: در کیمیای سعادت آمده است:
«بدان که طمع، از اخلاق ذمیمه است و قطع نظر از مذلّتی که در اوّل طمع باشد و از خجلتی که در آخر کار باشد... هر که به کسی طمع کرد، باید با وی نفاق ورزد و بر استخفاف وی صبر کند و بر باطل وی تن در دهد...». این گوشه ای از زیان های طمع است.
رغبت، خواسته و آرزو، آدمی را حقیر و ذلیل می کند. امّا، کسی که خواسته هاش محدود است، دچار زبونی نمی شود.
افراد طمع کار، خواسته های سیری ناپذیر دارند.
اهل قناعت، اهل هوس، حرص و آز نیستند.
گر با خردی، تو حرص را بنده مشو
در پای طمع، خوار و سرافکنده مشو
آزاد، کسی است که اسیر خواسته های دل نمی شود.
فرض کنید، کسی علاقه بسیار به سفره های چرب و نرم دارد و اسیر شکم است و اگر در جایی یک وعده غذای چرب، همراه با خفّت و خواری، سبک شدن و اهانت دیدن باشد، باز هم می رود و این، مصداق همان رغبتی است که او را ذلیل می کند.
قصّابی به حضرت علی(علیه السلام) گفت: یا علی! گوشتهای خوبی دارم، ببرید. حضرت فرمود: پول به همراه ندارم. گفت: نسیه ببر. بعداً پولش را می دهی. امام علی(علیه السلام) فرمود: اگر به شکمم بدهکار باشم، بهتر از آن است که به قصّاب بدهکار باشم.
طمع بسیار کردن خواری آرد
نتیجه خواریش غمخواری آرد
مدار از کس طمع، هر دم به چیزی
شود خوار از توقّع، هر عزیزی(1)
امام صادق علیه السّلام فرمودند: اِنَّ مِن بَرَکَهِ المَراَهً قِلَّهُ مَهرِها؛ از برکت و خجستگی زن، آن است که مهریّه اش کم باشد. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص254 شرح حدیث: ازدواج و تشکیل خانواده، از بهترین کارهاست و به تعبیر روایات، هیچ بنایی برپا نشده است که بهتر از «بنای خانواده» باشد.
آنچه اساس این کانون را تشکیل می دهد، مهرورزی، علاقه، صداقت و صمیمیّت است.
هر چند «مهریّه» نشانه اهتمام و علاقه ی مرد به همسرش است و پشتوانه ای برای زن به شمار می آید ولی معیار ارزش او نیست. در فکر جاهلانه بعضی افراد، ارزش و اعتبار زن به میزان مهریه ی او بستگی دارد که این خطاست.
اگر صمیمیّت، محبت، توافق اخلاقی و انس روحی نباشد، مهریه یسنگین، هرگز نه سعادت می آورد و نه تضمینی برای استحکام بنای خانواده و دوام زندگی مشترک می گردند.
در روایات، مهریّه زیاد، شوم و ناپسند معرفی شده است و بهترین مهریّه را کمترین و آسانترین آن دانسته اند. از رسول خدا(ص) روایت شده است:
«برترین زنان امّت من، آنانند که... کم مهریّه تر باشند».(1)
در ازدواج، مهمترین معیار، باید «دین»، «نجات و اصالت خانوادگی»، عقل، شعور، صداقت و عفاف باشد و این عوامل است که سلامت زندگی و دوام آن را تضمین می کند. به قول سعدی:
زن خوب فرمانبر پارسا
کند مرد درویش را پادشا
امام صادق علیه السّلام فرمودند: للمُسرِفِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَشتَری ما لَیسَ له، وَ یَلبَسُ ما لَیسَ لَهُ وَ یَاکُلُ ما لَیسَ لَه؛ اسرافکار سه نشانه دارد: چیزی می خرد که در شأن او نیست؛ چیزی می پوشد که در شأن او نیست؛ چیزی می خورد که در شأن او نیست. تفسیر نورالثقلین، ج1، ص772 شرح حدیث: اسراف که به معنای ولخرجی، هدر دادن نعمتهای خدا و مصرف بیهوده می باشد، ناپسند است و در قرآن کریم از آن نهی شده است.
در این حدیث، از جمله حدود و شاخصهای نشان دهنده ی اسراف و اسرافکار، خریدن، پوشیدن و خوردن چیزی بیان شده است که برای او و در شأن او نیست. برای مثال، کسی که زندگی متعادلی دارد و درآمدش اندک است، برگزاری مهمانی باشکوه و تجمّلاتی و پذیرایی از مهمانان با غذاها و میوه های گران قیمت، اسراف است، یا کسی که زندگی و امورش با یک ماشین معمولی می گذرد، خریدن یک ماشین بسیار گران قیمت، اسراف محسوب می شود.
در زندگی برخی افراد ثروتمند، آن قدر مواد غذایی و مصرفی دور ریخته می شود که با آن زندگی بعضی خانواده ها را می توان تأمین کرد و این، مصداق روشن اسراف و تبذیر است.
باید در مصرف آب شُرب و آب برای وضو و غسل نیز قناعت کرد. لباسی را که قابل پوشیدن است، نباید دور ریخت. وسایل منزل را که سالم و قابل استفاده است، فقط به دلیل چشم و هم چشمی با دیگران، نباید کنار گذاشت و وسایل جدید خرید.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: لا یَزالُ العَبدُ المُؤمِنُ یُکتَبُ مُحسِناً مادامَ ساکِتاً. فَاِذا تَکَلَّمَ، کُتِبَ مُحسِناً اَو مَسیئاً؛ پیوسته بنده مؤمن، نیکوکار نوشته می شود و محسوب می گردد، تا وقتی که ساکت باشد. ولی آن گاه که سخن گفت، یا نیکوکار یا بدکار نوشته می شود. ثواب الأعمال، ص364 شرح حدیث: تا مرد سخن نگفته باشد
عیب و هنرش نهفته باشد
علاوه بر عیب و هنر که در کلام گوینده آشکار می شود، ثواب و گناه نیز پیامد سخن گفتن است.
برای خاموشی و سخن نگفتن انسان، حسابی باز می کنند. از این رو، یک بنده مؤمن، تا وقتی ساکت است، برای او حسنه می نویسند. امّا به محض این که زبان گشود و سخن گفت، اگر حرف خوب باشد «حسنه» و اگر حرف بد باشد «سیّئه» نگاشته می شود.
پیام این حدیث، حفظ زبان از کلام بیهوده، گناه، غیبت و لغو است.
نطق زیبا ز خامُشی بهتر
ورنه در جان، فرامُشی بهتر
در سُخن دُرّ ببایدت سُفتن
ورنه گنگی به از سخن گفتن(1)
از امام سجاد(علیه السلام) پرسیدند: سکوت بهتر است یا سخن؟
فرمود: هر یک از اینها آفاتی دارد. اگر سخن و سکوت، هر دو از آفات سالم باشند، سخن بهتر از سکوت است.
پرسیدند: چگونه ای پسر پیامبر؟
فرمود: برای این که خداوند، پیامبران و اوصیای آنان را به سکوت مبعوث نکرده، بلکه به کلام مبعوث کرده است و هرگز کسی با سکوت، مستحق بهشت نمی شود...(2)
امام صادق علیه السّلام فرمودند: یَعیشُ النّاسُ بِاِحسانِهِم اَکثَرَ مِمّا یَعیشُونَ بِاَعمارِهِم، وَ یَمُوتُونَ بِذُنُوبِهِم اَکثَرَ مِمّا یَمُوتُونَ بِآجالِهِم؛ مردم به سبب احسان خود، بیشتر زندگی می کنند تا به سبب عمرشان و به دلیل گناهانشان بیشتر می میرند تا به خاطر اجلهایشان. بحارالانوار، ج5، ص140 شرح حدیث: گرچه میزان عمر انسان در دنیا، از تقدیرات الهی است و تنها خدا می داند که هر کس، چقدر خواهد زیست، ولی خداوند برخی از امور را در حیات و مرگ و کوتاهی و بلندی عمر انسان مؤثّر قرار داده است.
به گفته ی روایات، بعضی از کارها، عمر انسان را می افزاید، مانند صله ی رحم و نیکی به مردم. بعضی از کارها، عمر افراد را کم می کند، مثل قطع رحم، ظلم به بندگان.
پس، عمر طولانی افراد به خاطر احسانشان و مردن زود هنگام آنان به سبب گناهانشان کم نیست. باید از خدا خواست تا عمر طولانی، بابرکت، همراه با توفیق عمل صالح و ترک گناه به ما عطا فرماید.
در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) آمده است:
به شیعیان ما بگویید قبر حسین بن علی(علیه السلام) را زیارت کنند؛ چرا که زیارت ایشان رزق را افزایش می دهد، عمر را طولانی می کند و حوادث ناگوار را از انسان دور می سازد.(1)
از امام صادق(علیه السلام) نیز روایت است:
اگر می خواهی خداوند، عمر تو را طولانی کند، پدر و مادرت را شاد گردان: (2)
نیکوکار باشیم، تا رحمت و فضل الهی شامل حالمان باشد و از گناهان بپرهیزیم تا مرگ زودرس به سراغ ما نیاید.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: مَن بَدَءَ بِکَلامٍ قَبلَ سَلامٍ فشلا تُجیبُوه؛ هر کس پیش از سلام دادن، آغاز به سخن کرد، جوابش ندهید. تحف العقول، ص245 شرح حدیث: سلام، آغاز ارتباط مسلمان با مسلمان و نشانه ی ادب و احترام است.
معنای سلام دادن، یعنی آرزوی سلامتی برای مخاطب و ابراز دوستی و خیرخواهی نسبت به او.
از آداب اسلامی، سبقت در سلام به دیگری است و ثواب آن بیشتر از جواب سلام است. سلام دادن نشانه ی تواضع است.
پیامبر خدا(ص) درباره ادب و آداب سلام فرموده است:
کوچک به بزرگ سلام بدهد؛
یک نفر به دو نفر؛
کم به بسیار؛
و سواره بر پیاده و عابر بر ایستاده و ایستاده بر نشسته.(1)
از اوصاف پیامبر(ص) این بود که به هر کس می رسید سلام می داد و سبقت در سلام داشت، حتّی به کودکان نیز سلام می داد و می فرمود: چنین می کنم تا سلام دادن پس از من سنّت و رسم شود.
از آداب دیگر سلام، آن است که شفّاف و واضح سلام دهیم و جواب سلام را نیز آشکارا و واضح بگوییم. در غیر این صورت اگر طرف مقابل سلام یا جواب ما را نشنود، آن را بر بی احترامی یا تکبّر حمل می کند.
رسول خدا(ص) فرمود:
«بخیل ترین افراد، کسی است که از سلام دادن بخل بورزد».(2)
امام صادق علیه السّلام فرمودند: اُکتُبُوا، فأِنَّکُم لا تَحفَظُونَ حَتّی تَکتُبوا؛ بنویسید، چرا که شما هرگز (علوم خود را) حفظ نمی کنید، مگر آن که بنویسید. کافی، ج2، ص52 شرح حدیث: گسترش علوم بشری، در سایه ی نوشتن معلومات و اندوخته های علمی است.
وقتی انسان آنچه را می شنود، می خواند و می فهمد، بنگارد، این علوم مکتوب به عنوان «میراث علمی» ماندگار می شود که هم برای خود نویسنده می ماند و هم برای دیگران و نسل های آینده ذخیره می شود.
ما امروز میراث عظیمی از آثار و نوشته ها و تألیفات دانشمندان گذشته را در اختیار داریم که اگر علوم و آموخته های خود را ننوشته بودند، با مرگشان علوم آنان نیز از بین می رفت.
انیس کنج تنهایی کتاب است
فروغ صبح دانایی کتاب است
بود بی مزد و منّت اوستادی
ز دانش بخشدت هر دم گشادی(1)
همه بزرگان و اندیشمندان توصیه کرده اند که انسان از آنچه می خواند، می شنود و مفید است، یادداشت برداری کند و با تنظیم و تألیف آن و به صورت کتاب به آیندگان بسپارد.
امروز، هزاران حدیث ناب از اهل بیت و امامان در اختیار ماست. اگر راویان، فقط به شنیدن و نقل کردن اکتفا کرده بودند و احادیث را به صورت کتاب و مجموعه ننوشته بودند، ما از این گنجینه گرانقدر محروم بودیم.
به مطالعه، یادداشت، ثبت و نقل عادت کنیم که این، راه جاودانه ساختن معارف است.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: مَلعُونٌ مَلعُونُ عالمٌ یَؤُمُّ سُلطاناً جائِراً مُعینا لَهُ عَلی جَورِهِ؛ ملعون است، ملعون است دانشمندی که سراغ فرمانروای ستمگر برود و یاور او در ستمگریش باشد. کنزالفوائد، ج1، ص150 شرح حدیث: رسالت عالمان و آگاهان بسی سنگین است.
دانشمندان به دلیل موقعیّت ویژه و جایگاه الگویی که در جامعه دارند، تکلیفشان هم سنگین تر است. اگر خوب باشند، پاداش بهتری دارند و اگر بد باشند، کیفر مضاعف خواهند داشت.
دانشمندی که دنیازده و مقام پرست باشد، سراغ حکومتهای ستمگر برود، دانش خود را در خدمت «سلطان جائر» قرار دهد و به این وسیله، ظلم را یاری کند، درنزد خدا و خلق خدا نکوهیده و منفور است.
هر کاری که به تقویت ستمگر بینجامد حرام است.
مدح و ستایش ظالم، ناپسند است.
کمک به ظالم در ظلمش، آدمی را شریک جرم او می سازد. آنان که یاور جبّاران می شوند و ستمگران را بر گرده ی مردم سوار می کنند، خودشان هم از گزند ظالمان در امان نخواهند ماند.
ظلم، ماری است هر که پروردش
اژدهایی شود فروخوردش
گاهی سخن انسان و گاهی سکوت او به نفع ظالم تمام می شود. گاهی هم کسانی سیاهی لشکر ظالمند و مایه ی شکوه، حشمت و جلال و جبروت آنها می شوند که همه ی این موارد به نوعی تقویت ظالم است و موجب عذاب می شود. پیامبر خدا(ص) فرمود:
«الظَّلَمَهُ وَ اَعوانُهُم فِی النّار»(1)
ستمگران و یاری کنندگان آنان در آتشند.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: إذا صُمتَ فَلیَصُم سَمعُک وَ بَصَرُکَ وَ شَعرُکَ وَ جِلدُکَ؛ هرگاه روزه گرفتی، پس گوش، چشم، مو و پوستت نیز روزه باشد. فروغ کافی، ج4، ص87 شرح حدیث: از بهترین و سازنده ترین عبادتها «روزه» است.
روزه، مایه ی تقویت اراده، تقویت اخلاص، همدردی با محرومان و چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی بینوایان است. به تعبیر قرآن کریم، خداوند، روزه ی ماه رمضان را واجب ساخته است تا مردم به تقوا برسند.(1)
امّا روزه، فقط پرهیز از خوردن و نوشیدن نیست.
روزه دار، باید چشم، گوش، زبان و اعضا و جوارح خود را از هر گونه حرام نگه دارد، تا روزه او واقعی، با ارزش و اثرگذار باشد.
در احادیث آمده است:
چه بسیار روزه داری که بهره اش از روزه، چیزی جز گرسنگی و تشنگی نیست.(2)
در مراحل بالاتر، «روزه ی قلب» مطرح است. به فرموده امام علی(علیه السلام): «روزه ی قلب، بهتر از روزه ی زبان است و روزه ی زبان بهتر از روزه ی شکم است».(3)
در سخنان حضرت زهرا(علیه السلام) نیز آمده است: «روزه دار، چه نفعی از روزه ای می برد که زبان، چشم، گوش و اعضای او را از حرام باز ندارد؟(4)»
ماه رمضان و فریضه ی روزه داری، وسیله ی نزدیکی به خدا، دوری از گناهان و رها شدن از وسوسه های شیطان است.
برترین روزه، روزه ای است که بر چشم، گوش و زبان انسان نیز تأثیر بگذارد و این عوامل را در مسیر رضای الهی قرار دهد.
امام صادق علیه السلام فرمودند: صَلاحُ حالِ التّعایُشِ وَ التَّعاشُرِ مِلاَمِکْیال ثُلْثَاهُ فِطْنَةٌ وَثُلْثَهُ تَغافُلٌ؛ اصلاح وضع زندگى و معاشرت با پیمانه اى انجام مى شود که دو سوّم آن هوشیارى است و یک سوّم آن بى اعتنایى و تغافل! از کتاب تحف العقول، صفحه 267. شرح حدیث: هیچ کارى بدون مطالعه و نقشه و هوشیارى سر نمى گیرد، همچنین هیچ کارى بدون بى اعتنایى هم به سامان نمى رسد. به تعبیر بهتر و روشنتر: اگر ما بخواهیم بدون مطالعه و دقت کار کنیم مواجه با شکست خواهیم شد ولى اگر بخواهیم براى تمام احتمالات ممکن و حوادث پیش بینى نشده به هنگام انجام کارها خود را معطل سازیم به این آسانى قادر بر انجام کارى نیستیم و براى یک کار باید سال ها مطالعه کنیم، و نیز براى انتخاب دوست و شریک و همسر و مانند آن، لذا فرمود دو سوّم دقّت و یک سوّم بى اعتنایى.
امام صادق علیه السلام فرمودند: إِنَّ لاَِ هْلِ الْجَنَّةِ أرْبَعَ عَلامات: وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ وَلِسانٌ فَصِیْحٌ وَقَلْبٌ رَحِیْمٌ وَیَدٌ مُعْطِیَةٌ؛ بهشتیان چهار نشانه دارند: روى گشاده، زبان گویا و صریح، قلب پر از محبّت، و دست دهنده. از کتاب ارشاد القلوب. شرح حدیث: اصیل ترین مکتب هاى انسانى آن است که فرد را در دل اجتماع ببیند و اجتماع را پرورش دهنده افراد ارزنده، زیرا که اجتماع سرچشمه همه برکات معنوى و مادى است.
حدیث بالا که نشانه هاى مردم سعادتمند و بهشتى را بازگو مى کند چهار موضوع را یادآورى کرده که همگى مربوط به استحکام پیوندهاى اجتماعى و پاشیدن بذر عواطف انسانى در سرزمین اجتماع است:
روهاى گشاده و پر از مهر و صفا، زبان هاى نرم و محبّت آمیز و در عین حال صریح و گویا، قلب هایى که براى انسان ها بتپد، دست هایى که از کمک باز نمى ایستند، آرى اینهاست نشانه هاى انسان هاى بهشتى!
امام صادق علیه السلام فرمودند: لَوْ أَنَّ النّاسَ أَدَّوْا حُقُوقَ أَمْوَالِهِمْ لَکانُوا عَایِشِینَ بِخَیْر؛ اگر مردم حقوق یکدیگر را بپردازند و نیازمندى نیازمندان را برطرف سازند، زندگى خوب و رضایت بخشى خواهند داشت. وسایل الشیعه، جلد 6، صفحه 2. شرح حدیث: حدیث بالا که مخصوصاً در مورد زکات مال و تأمین احتیاجات نیازمندان اجتماع وارد شده، به همه هشدار مى دهد که اداى حقوق دیگران تنها یک مسأله اخلاقى و انسانى نیست; بلکه یک اصل مهم اجتماعى است که آرامش و سلامت اجتماع در گرو آن مى باشد.
واکنش هاى خطرناکى که بر اثر بهره کشى هاى ظالمانه و استثمار طبقاتى، جوامع امروز را به نابودى تهدید مى کند و آرامش را به شکل وحشتناکى بهم مى زند، گواه زنده این دستور بزرگ اسلامى است; و تا مردم جهان «حق» را مساوى با «زور» مى دانند و زورمندان از اداى حقوق واجبى که بر عهده دارند سرباز مى زنند، هم خودشان در خطرند و هم جوامع انسانى را بخطر مى کشانند
امام صادق علیه السلام فرمودند: لقمان به فرزندش گفت:لِلمُنافِقِ ثَلاثُ عَلامات: یُخَالِفُ لِسانُهُ قَلْبَهُ وَقَلْبُهُ فِعْلَهُ وَعَلانِیَتُهُ سَرِیْرَتَهُ ؛ افراد منافق سه نشانه دارند: زبان آنها با قلبشان هماهنگ نیست، و قلب آنها با عملشان، و ظاهر آنها با باطنشان. از کتاب بحارالانوار، جلد 15. شرح حدیث: نفاق و دورویى درد بزرگى است که از کمبود شخصیت و ضعف اراده سرچشمه مى گیرد، افرادى که سعى دارند خود را غیر از آن که هستند نشان دهند، و زبان و دل، ظاهر و باطن، و گفتار و کردارشان از هم جداست، مردم ناتوانى هستند که نه شجاعت اظهار شخصیت واقعى خود دارند و نه اراده و تصمیم کافى براى اصلاح خود، در چهره هاى مختلف ظاهر مى شوند و عملا با همه کس حتى خودشان خیانت مى کنند. و از آنها خطرناکتر جوامعى هستند که ظاهرى آراسته و درونى خراب دارند، زبان آنها که همان وسایل ارتباط جمعى شان باشد با آنچه در قلب این جوامع مى گذرد مخالف است.
امام صادق علیه السلام فرمودند: لا تُرَاءِ بِعَمَلِکَ مَنْ لا یُحْیِى وَلا یُمِیْتُ وَلا یُغْنى عَنْکَ شَیْئاً؛ کارهاى نیک خود را به خاطر خودنمایى و نشان دادن به مردمى که نه زندگى به دست آنهاست و نه مرگ و نه قدرت دارند مشکلى را براى تو بگشایند، انجام مده! بحار الانوار، جلد 72، صفحه 300. شرح حدیث: مردمى که به تظاهر و ریاکارى عادت مى کنند، همه مظاهر زندگى آنها تو خالى و بى مغز مى شود: از تمدن، به ظواهر بى روح و از زندگى، به خیالات و اوهام و از سعادت و خوشبختى، تنها به نام و از دین و مذهب، فقط به یک سلسله تشریفات قناعت مى کنند و مسلّماً بهره مردمى که ظاهر سازند، جز «ظواهر» نیست! به همین دلیل اسلام شدیداً از این صفت زشت انتقاد مى کند و مى گوید سرنوشت تو به دست این مردم نیست خودنمایى چرا!
