eLOy
مدیر کل انجمن
- تاریخ ثبت‌نام
- Jun 21, 2013
- ارسالی‌ها
- 8,742
- پسندها
- 14,848
- امتیازها
- 113
- سن
- 41
- محل سکونت
- TeHrAn
- وب سایت
- www.biya2forum.ir
- تخصص
- نقاشی و خوشنویسی
- ماه تولد
-
بُخْتیشوع، نام سردودمان خاندانی از پزشکان نَسطوریِ سریانی ـ ایرانی اهل گندیشاپور (در خوزستان)، از قرن دوم تا پنجم، و چند تن از اعضای آن می باشد.
فهرست مندرجات
۱ - علت ذکر نکردن شرح حال یکایک اعضای خاندان بختیشوع
۲ - درباره نام خاندان بختیشوع
۳ - پیشینۀ خاندان بختیشوع
۴ - دیدگاه تذکره نویسان تداوم سنّت پزشکی بقراطی و آموزش آن در گندیشاپور
۵ - وجود درمانگاه ها در منطقه نستوری نشین
۶ - درباره مدرسه نصیبین
۷ - مهمترین نوشته های سنت خوزی
۸ - وضع پزشکی گندیشاپور در زمان ساسانیان
۹ - تاریخ تشکیل مجمع پزشکی مذکور
۱۰ - بررسی منابع.مآخذ قفطی و ابن عبری در باره تاریخ پزشکی گندیشاپور
۱۱ - فهرست منابع
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع
علت ذکر نکردن شرح حال یکایک اعضای خاندان بختیشوع
این مقاله به شرح حال یکایک اعضای این خاندان در طی سیصد سال حضور مستند آنها (۱۴۸- ح ۴۵۲) نخواهد پرداخت، زیرا هم تمدنی که در آن می زیستند و هم جهت یابی خودشان اساساً عربی یا سریانی بود، نه ایرانی، بلکه بر آن عوامل فرهنگی ای متمرکز است که سیمای علم
ی این خاندان را پیش از ورود اعضای آن به دایره تمدّن عبّاسی شکل داد.
در متن های فارسیِ سپسین پزشکی، شمار استشهادات به بختیشوع، جبرائیل یا جِوَرْجیس بغایت محدود و منبع بلافصل آن ها الحاوی رازی است [SUP][۱][/SUP] [SUP][۲][/SUP] .
درباره نام خاندان بختیشوع
نام خاندان،از اوایل قرن پنجم میلادی به مدت تقریباً هفتصد سال، شواهد بسیاری از نامی فارسی میانه - سریانی به معنای «عیسی رهایی بخشیده است» در میان نسطوریان وجود داشت که حاکی از محیط فرهنگی مختلط ساسانی و اوایل عصر اسلامی در بین النهرین است .
در قرن های بعد، مسلمانان ظاهراً نیاز به توضیح این نام عجیب را احساس می کردند، ولی اشتقاقی که ابن ابی اُصَیبعه ــ یا منبع او ــ ذکر کرده است، یعنی «بنده عیسی»، فقط نشان می دهد که معنای اصلی آن مهجور شده بود [SUP][۳][/SUP]
پیشینۀ خاندان بختیشوع
پیشینه خاندان در گندیشاپور، پیش از آن که خلیفه المنصور، جِوَرجیس بن جبرائیل بن بختیشوع، نخستین عضو خاندان را، که از او اطّلاعی بیش از نامش در دست است، در ۱۴۸ به دربار خود در بغداد فراخوانَد، جورجیس ریاست «بیمارستان» گندیشاپور، مقرّ ولایت مطرانی نسطوریِ بیت حوزایه را، که زمانی نیز اقامتگاه شاهان ساسانی بود به عهده داشت، بختیشوع پسر جورجیس، و نواده او جبرائیل بن بختیشوع، نیز پیش از ورود به خدمت خلیفه، به همین وظایف اشتغال داشتند.بیگمان پیشینه حرفه ای و نفوذ ایشان در دربار بود که ورود نام و مفهوم «بیمارستان» را به جهان اسلام ممکن ساخت. هارون الرشید، جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس را مأمور تأسیس بیمارستانی در بغداد کرد. [SUP][۴][/SUP] [SUP][۵][/SUP] ولی، گذشته از این نکته، بیشتر جزئیّات جالب، مثلاً درباره وظایف و سازمان و تاریخ بیمارستان گندیشاپور، مبانی نظری پزشکیِ معمول در آنجا، و حتی زبان آموزش، همه گنگ و مبهم و پوشیده در روایات نیمه افسانه ای است که به آسانی نمی توان اطلاعات موثقی از آن ها به دست آورد.
دیدگاه تذکره نویسان تداوم سنّت پزشکی بقراطی و آموزش آن در گندیشاپور
تذکره نویسان اسلامی، به استناد بر منابع مسیحی قرن سوم که صبغه دفاع از عقاید عیسوی دارند، از تداوم سنّت پزشکی بقراطی و آموزش آن در گندیشاپور، از همان بدو بنیانگذاری این شهر به دستور شاپور اول، تصویری درخشان ارائه می کنند، [SUP][۶][/SUP] [SUP][۷][/SUP] در حالی که منابع مسیحی معاصر یا تقریباً معاصرِ تاریخ پیش از اسلام نسطوریان، از وجود هیچگونه مؤسسة پزشکی در گندیشاپور چیزی نمی گویند.
وجود درمانگاه ها در منطقه نستوری نشین
گزارش فَثیون (پتیون) که جورجیس در ۱۴۸ «رئیس بیمارستان گندیشاپور بود» و تکه های بازمانده از نوشته های پزشکی جورجیس قدیم ترین شاهد موثّق بر وجود آن است (قدیم ترین اشاره به وجود یک مکتب (اُسکول) در آنجا، مربوط به نخستین دهه های دوره اسلامی است.
می توان فرض کرد که فعالیّت جورجیس به عنوان پزشک بالینی و معلّم و مؤلف کتاب های پزشکی، تابع سنت نسطوری بود که حداکثر تا اواسط قرن ششم میلادی تطوّر یافته بود.از آن پس، بیمارستانهای متعددی در منطقه نسطوری نشین دایر شده بود که اداره امور آن ها را می شد به اسقف ها، دیرها، کلیساها، یا حتی افراد محوّل کرد.همچنانکه از واژه (یونانی -) سریانی «اخسنوذوخین» (که همواره دالّ بر همین درمانگاه ها بود) برمی آید، این مؤسسات در اصل اقامتگاه هایی برای مسافران مستمند بود، ولی پس از چندی به صورت محل هایی برای معالجه بیماران درآمد، اما این که تا چه حد به صورت کتابخانه و مدرسه پزشکی، وظایف علمی هم انجام می دادند، تقریباً مجهول است.
درباره مدرسه نصیبین
با این حال، استثنایی از این قاعده «مدرسه» نصیبین بود که کتابخانه ای داشت، شاگردانی را تعلیم می داد و تا حدی به مدرسه معروف علوم دینی نصیبین وابسته بود، گرچه در ۵۹۰ م، تماس میان طلاّ ب علوم دینی و پزشکی را رسماً نامطلوب اعلام کردند.از متن های درسی پزشکی که در نصیبین به کار می رفت هیچ اطلاعی در دست نیست، ولی از مطالعه آثار سریانی همان دوره می توان تصوّری از محتویات آن ها حاصل کرد.تقریباً دو قرن پس از آن، احتمالاً اوضاع و احوالی شبیه به اوضاع نصیبین هنوز در بیمارستان گندیشاپور وجود داشته است.اگر چه اطلاعات موجود منابع درباره جزئیات اداری مبهم است، ولی چنین می نماید که مطران نوعی نظارت بر گندیشاپور داشته است تا دست کم از بروز درگیری بامقامات مسلمان احتراز کند. [SUP][۸][/SUP] [SUP][۹][/SUP] [SUP][۱۰][/SUP]
مهمترین نوشته های سنت خوزی
آموزش بر عهده رئیس بیمارستان بود، [SUP][۱۱][/SUP] [SUP][۱۲][/SUP] و نظر به نوشته های جورجیس و پسر و نواده اش و نیز نوشته های نویسندگان دیگر وابسته به سنّت خوزی که مهمترین آن ها تیاذوق، «الخوز»، یوحنّا بن ماسَوَیْه و سابور بن سهل بودند، دست کم کتابی چند باید موجود بوده باشد. اما وسعت کتابخانه بیمارستان گندیشاپور در زمان جورجیس باید نسبتاً محدود بوده باشد، و دامنه دانش پزشکی او و جانشینان بلاواسطه اش هنوز باید بتفصیل ارزیابی شود،اما چون فقط قطعات پراکنده ای از بیش تر متون مربوطه بازمانده است این نقایص ارزیابی را دشوارتر می سازد.به هر تقدیر، مطالب موجود بوضوح رجحان مداوا بر نظریه (تئوری)، علاقه شدید به معالجات مربوط به زیباسازی موی و پوست [SUP][۱۳][/SUP] [SUP][۱۴][/SUP] [SUP][۱۵][/SUP] [SUP][۱۶][/SUP] [SUP][۱۷][/SUP] [SUP][۱۸][/SUP] [SUP][۱۹][/SUP] حتی تألیفی با عنوان کتاب الزینة را به پسرش بختیشوع نسبت می دهد)، و قدری آمادگی برای پذیرش سحر و درمان های جادویی را نشان می دهد [SUP][۲۰][/SUP] [SUP][۲۱][/SUP] [SUP][۲۲][/SUP] [SUP][۲۳][/SUP] و مطالب بازمانده مذکور بویژه آن گزارش های منابع اسلامی را ظاهراً تأیید می کند که پزشکی گندیشاپور ترکیبی از سنت های یونانی و هندی انطباق یافته با نیازهای محلّی بوده است. [SUP][۲۴][/SUP] [SUP][۲۵][/SUP] [SUP][۲۶][/SUP]این فعالیت به بحث درباره بیماری های بومی منطقه، مانند آبله و سرخک [SUP][۲۷][/SUP] [SUP][۲۸][/SUP] مع ذلک لزوم بررسی احتمال اتکای پزشکان خوزی بر مؤلفان غربی مانند اَهرون القَسّ باقی است)، و به ادخال مفردات طبّی و داروشناسی هندی و ایرانی در قالب دوره متأخر طبّ جالینوسیِ قدیم منتج شد.
وضع پزشکی گندیشاپور در زمان ساسانیان
نظر به صورت های آواشناختی نام های داروهای ایرانی و هندی در عربی، که صورت هایی از فارسی میانه را منعکس می کند، فرآیند مذکور در بالا در دوره ساسانی واقع شد، هر چند نمی توان به تعیین دقیق تاریخ و محل وقوع آن پرداخت.وجود عناصر ایرانی در اصطلاحات پزشکی عربی نیز، که واژه «بیمارستان» خود نمونه خوبی از آن است، مسئله سهم زبان فارسی را در انتقال علم پزشکی در سرزمین های (سابق) ساسانیان به میان می آورد.منابع عربی، بی شک به تَبَع روایات ایرانی، تاریخ ورود طب هندی به «اَلسوس» را در زمان شاپور دوم می دانند، پزشکی که او از هند فرا خوانده بود سپس دانش خود را به شاگردان محلّی آموخت.لازم نیست که این گزارش ها اساساً نادرست باشد، مثلاً به بررسی «تاریخ علم» دوره ساسانی در دینکرد، کتاب چهارم، بنگرید.در اقوالی که رازی از جورجیس نقل کرده است، نام جَوارِش و دَوایی بترتیب برای کِسْری ' و قُباد برده شده است، [SUP][۲۹][/SUP] ولی البته صحّت تاریخی چنین نام هایی را نمی توان تحقیق کرد و، به هر حال، ارتباط آن ها با گندیشاپور سست است.
موثق ترین گزارش از وضع پزشکی گندیشاپور در زمان ساسانیان، درباره مناظره ای فلسفی ـ پزشکی است که در بیستمین سال سلطنت «کِسری» به امر پادشاه برپا شد. [SUP][۳۰][/SUP]ریاست مجمع را «جبرائیل دُرُسْتاباد» پزشک مخصوص شاه به عهده داشت، از دیگر شرکت کنندگان برجسته در این مجمع یکی «السوفِسطائی» و دیگری «یوحنّا» بودند.هویت دو نفر اخیر را در حال حاضر نمی توان معیّن کرد، ولی جبرائیل کسی جز جبرئیل شیگّاری/ سِنْجاریِ مشهور در منابع سریانی و مسیحی عربی نیست، نوان «سَرْپزشک» او صریحاً هم با واژه پهلوی ساسانی «درُسْتَبِدْ» و هم با («اَرکْی'اتْروس» یونانی/ سریانی ذکر شده است.
تاریخ تشکیل مجمع پزشکی مذکور
بدین سان، تاریخ تشکیل مجمع پزشکی مذکور در کتاب قفطی را می توان در حدود سال ۶۱۰ م دانست، یعنی روزگار دسیسه بازی و تعارض میان نسطوریان و فرقه قائل به طبیعت واحد عیسی مسیح.این دو گروه برای جلب لطف و عنایت خسرو پرویز مبارزه می کردند و جبرائیل نماینده اصلی گروه دوم در دربار بود.در ۶۱۲، به تحریک جبرائیل مجمعی از اسقف های نسطوری برای مناظره در دربار تشکیل یافت، ولی معلوم نیست با مجمع پزشکیی که قفطی ذکر کرده است ربطی داشت یا نه.اگرچه در منابع مسیحی درباره جبرائیل، نام گندیشاپور حتی یک بار هم ذکر نشده است، می دانیم که، گذشته از جبرائیل، گروهی از «پزشکان نصیبینی» در خدمت پرویز بودند.می توان احتمال داد که ایشان همچون جبرائیلِ سنجاری پزشکی را در نصیبین فراگرفته بودند، هر چند این موضوع بصراحت در جایی ذکر نشده است.نیم قرنی پیش از آن، در ۵۵۵، پزشکی از اهل نصیبین، به نام جبرائیل، در دربار خسرو اول خدمت می کرد، حتی گفته شده است که خسرو به پیشنهاد مشاوران پزشکی مسیحی خود و برخلاف همه رسوم، بیمارستانی دایر کرد و موقوفاتی به آن اختصاص داد و دوازده تن پزشک را در آن به کار گماشت. [SUP][۳۱][/SUP] [SUP][۳۲][/SUP]منبع دیگری در دست نیست که این گزارش را تأیید یا تکذیب کند.
خلاصه، گرچه ممکن است مدت مدیدی پیش از زمان جبرائیلِ درستبد، فعالیت پزشکی در گندیشاپور رونق داشته بوده باشد، قدیمترین تاریخِ نسبتاً موثق ۶۱۰ م است، یعنی سال تشکیل مجمعی که قفطی ذکر کرده است.با وجود کتاب های دینی به فارسی میانه و برخی رسالات پزشکی حتی به زبان سغدی، در دوره ساسانی و دو قرن نخستین دوره اسلامی، زبان رایج برای خواندن و نوشتن متن های پزشکی، سریانی بود.حتّی اگر حُنَین کتاب مختصر جورجیس را به عربی ترجمه نکرده باشد، باز هم در این شهادتِ ابن ابی اصیبعه که زبان اصلی آن سریانی بوده تردیدی نمی توان داشت [SUP][۳۳][/SUP].جبرائیل، نواده جورجیس، و بختیشوع، نبیره او، همچون همکاران ایشان در گندیشاپور، هنوز ترجیح می دادند که کتب پزشکی را به سریانی مطالعه کنند.اما استفاده ادبی ایشان از سریانی به موازات استفاده آنان از فارسی در مکالمه، از جمله در مباحثات شفاهی درباره پزشکی، بود.شاهدی بر این مطلب، وجود عناصر «ایرانی» مذکور در بالا (که در اینجا شامل عناصر هندی نیز می شود) در اصطلاحات پزشکی عربی است.در حالی که خاندان بختیشوع در جریان اختلاط با جامعة اسلامی زبان عربی را آموختند، تقریباً دویست سال تسلّط شفاهی بر فارسی را نیز حفظ کردند. [SUP][۳۴][/SUP] [SUP][۳۵][/SUP]
مسلماً اسلاف بختیشوع تنها نمایندگان طب جالینوسی سریانی ـ ایرانی در دوره تشکّل طب اسلامی نبودند، و مقام برجسته ای که تذکره نویسان بعدی به ایشان نسبت داده اند شاید بیش تر از موقعیت اجتماعی آنان و برخی تمایلات شُعوبی ناشی شده باشد تا از سهم نمایان ایشان در پیشبرد علم، هر چند تیزهوشی عملی و عمق دانش نظریِ ایشان را بارها ستوده اند. [SUP][۳۶][/SUP] آنها خود را با انتقال از زندگی نسبتاً آرام بزرگان مسیحی در محیط محدود گندیشاپور به زندگی بسیار نمایان و پُرسود درباریان خلیفه، که البته همیشه غبطه انگیز نبود، با موفقیت وفق دادند.نفوذی که بدینسان در میان محافل جامعه کسب کردند و پشتیبانیی که توانستند از مترجمان متنهای طبّی یونانی بکنند، در پیشرفت گسترش امر درمان و در رواج پزشکی معقول و منطقی در جهان اسلام عصر عباسی بسیار مؤثر بود.
بررسی منابع.مآخذ قفطی و ابن عبری در باره تاریخ پزشکی گندیشاپور
بررسی منابع.مآخذ قفطی و ابن عبری در باره تاریخ پزشکی گندیشاپور و بویژه در باره مجمع ۶۱۰ م، تاکنون شناخته نشده است.
نظر به لحن بیطرفانه نوشته قفطی درباره جبرائیل درستبد، شاید برخی روایات یعقوبیّه وارد آن نوشته شده باشد.
مطالب ابن عبری درباره خاندان بختیشوع و دیگر پزشکان اسلامی به طور کلّی متّکی به نوشته های قفطی است، ولی ابن عبری از مواد سریانی و مشخصاً غیراسلامی نیز استفاده کرده است. مراجع عمده ما در باره دوره ای که با ورود جورجیس به بغداد آغاز می یابد تا مرگ بختیشوعِ «کهتر»، یعنی بختیشوع بن جبرائیل بن بختیشوع بن جورجیس و یوسف بن ابراهیم «ابن الدایه» (متوفی ح۲۶۵) هر دو دستِ کم بخشی از زندگی خود را در بغداد در مصاحبت معاصران نامداری گذراندند که بعدها درباره ایشان مطلبی نگاشتند.قطعات مبسوطی از آثار مفقود ایشان در تألیفات قفطی و ابن ابی اصیبعه محفوظ است؛ بالطبع، این تألیفات شامل منابع دیگری از همان دوره نیز هست، ولی در اینجا باید بویژه اسحاق بن علی الرُهاوی را ذکر کنیم که قطعاتی از عیسی بن ماسَّه، طبیب بغدادی دیگر در قرن سوم، نقل کرده است.در حالی که پتیونِ نسطوری از ستایندگان علنی خاندان بختیشوع است، [SUP][۳۷][/SUP] موضع همکیش (؟) او یوسف، در قبال آن ها بیطرفانه تر است.او نظرات رقبای ایشان را نیز نقل می کند، ولی موضع و دیدش به هیچ وجه منفی نیست، و نظر عیسی بن ماسّه بر آنِ یوحنا بن ماسَوَیْه متکی است که رابطه اش با جبرائیل بن بختیشوع خالی از تنش نبود.هیچ یک از ایشان در باب جزئیات تاریخی دقّت لازم را ندارد، بویژه پتیون که روایت خود را چنان می آراید که با گرایش های ستایش آمیز و ناصحانه او هماهنگ باشد.نوشته های یوسف بیش تر در مایه خاطرات شخصی و گاه قصه مانند و خودمانیِ ناظری ذینفع است، و یوحنا بن ماسویه نیز به شخصی «تازه به دوران رسیده» می ماند که با بختیشوع های جاافتاده و متکبر روبرو شده بود.موضع روایی خاص هر یک از این ها و شاهدان دیگر و اتکای نویسندگان بعدی به ایشان هنوز بتفصیل بررسی نشده است.این موضوع بیش تر از آنرو اساسی است که بیرون از جامعه پزشکی بغداد در قرن سوم، اطلاعات درباره این جامعه بغایت اندک بود. [SUP][۳۸][/SUP] [SUP][۳۹][/SUP]
فهرست منابع
(۱) ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲.
(۲) ابن جلجل، طبقات الاطباء، چاپ ف سید، قاهره ۱۹۵۵.
(۳) ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، چاپ ا صالحانی، بیروت ۱۹۵۸.
(۴) ابن قتیبه، کتاب المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
(۵) (ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش).
(۶) ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش.
(۷) ادب الطبیب، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۹۸۵.
(۸) حنین بن اسحق، ما ترجم من کتب جالینوس و ما لم یترجم، چاپ برگشتراسه، لایپزیگ ۱۹۲۵، ۱۹۳۲.
(۹) محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱.
(۱۰) محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶.
(۱۱) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۲) `Amr, Maris Amri et Slibae de patriarchis Nestorianorum commentaria, ed H Gismondi, text and tr, Rome ۱۸۹۶- ۹۹;.
(۱۳) CBrockelmann, Lexicon Syriacum ۲ , Halis Saxonum ۱۹۲۸;.
(۱۴) The Cambridge history of Iran, vol ۳ (۲) , Cambridge ۱۹۸۳;.
(۱۵) Chronicon anonymum de ultimis regibus Persarum, ed I Guidi, ۲nd ed, Louvain ۱۹۶۰ (CSCO ۱) ;.
(۱۶) Chronique de Sإert , ed AScher, Paris ۱۹۰۸-۱۹۱۹ (PatrologiaOrientalis IV, ۲۱۵-۳۱۲, V, ۲۱۷-۳۴۴, VII, ۹۵-۲۰۳, XIII, ۴۳۷-۶۳۹) ;.
(۱۷) EI , s vv "Bukhtishu ¦ `" (by DSourdel) , "Ibn al-Da ¦ ya" (by f Rosenthal) ;.
(۱۸) VAEberman, "Meditsinskaya shkola v Djundishapure", Zapiski kollegii vostokovedov pri aziatskom muzee Rossi § â sko § â akademii nauk, I (۱۹۲۵) , ۴۷- ۷۲;.
(۱۹) Encyclopaedia Iranica, sv "Ak £ awayn ¦ â Bok £ a ¦ r ¦ â " (by HH Biesterfeldt) ;.
(۲۰) PhGignoux, Iranisches Personennamenbuch;.
(۲۱) G Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur , Vatican City, ۱۹۴۴-۵۳ (Studi e testi ۱۱۸, ۱۳۳, ۱۴۶, ۱۴۷, ۱۷۲) ;.
(۲۲) Ibn `Ibr ¦ â , Chronicon Syriacum, ed P J Bruns and G.
(۲۳) Kirsch, Leipzig ۱۷۸۹, esp I, ۶۲۹-۱۲, and II, ۵۹ (= ed.
(۲۴) P Bedjan, Paris ۱۸۹۰, p ۵۷ ۱۲-۱۵) ;.
(۲۵) F Justi, Iranisches Namenbuch, Marburg ۱۸۹۵;.
،، Le livre de la chastetإ,''
(۲۶) ed J B Chabot in Mإlanges d'archإologie et d'histoire, ۱۶ (۱۸۹۶) , ۲۲۵-۹۲ plus ۸۰ pages Syriac text;.
(۲۷) D N Mac Kenzie, A concise Pahlavi dictionary, London ۱۹۷۱;.
(۲۸) Mari, see `Amr ;.
(۲۹) DPingree, The thousands of Abu ¦ Ma`shar, London ۱۹۶۵;.
L Richter-Bernburg, Persian medical manuscripts at the University of California,
(۳۰) Los Angeles, Malibu ۱۹۷۸;.
Fuat Sezgin, Geschichte
(۳۱) des arabischen Schrifttums, ê: Medizin, Pharmazie, Zoologie, T i «erheilkunde bis ca ۴۳۰ H , Leiden ۱۹۷۰;.
(۳۲) Synodicon orientale , ed J B Chabot, Paris ۱۹۰۲ (= Notices et extraits des mss de la Bibliothةque Nationale XXXVII) ;.
(۳۳) M Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden and Cologne ۱۹۷۰ (HO, I Abtlg, Erg Bd VI، ۱) ;.
(۳۴) A Vخخbus, History of the School of Nisibis, Louvain ۱۹۶۵) CSCO ۲۲۶, Subsidia ۲۶) ;.
(۳۵) idem, The statutes of the School of Nisibis, Stockholm ۱۹۶۲ (ibid, ۱۲) ;.
(۳۶) idem, Syriac and Arabic documents regarding legislation relative to Syrian asceticism, Stockholm ۱۹۶۰;.
(۳۷) Zacharias Rhetor, Historia ecclesiastica , ed E W Brooks, ۲nd ed, Louvain ۱۹۵۳ (CSCO ۸۳, ۸۴, ۸۷, ۸۸) ;.
(۳۸) RZaehner, Zurvan, Oxford ۱۹۵۵.
پانویس
| ۱. | ↑ ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۴۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش. |
| ۲. | ↑ ربیع بن احمد اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۷۱۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ ش. |
| ۳. | ↑ ابن ابی اُصَیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۱، ص ۱۲۵. |
| ۴. | ↑ علی بن یوسف قفطی، ج۱، ص۳۸۳، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۵. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۷۴، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۶. | ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۳، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۷. | ↑ ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۷۶، چاپ ا صالحانی، بیروت ۱۹۵۸. |
| ۸. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۲۴، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۹. | ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماءو هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ج۱، ص۳۸۳، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۱۰. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۷۴، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۱۱. | ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء،ج۱، ص۱۵۸، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۱۲. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۲۴، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۱۳. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۳۳، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۴. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۸۷، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۵. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۱۱۹، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۶. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۱۳۰، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۷. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۱۷۰، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۸. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲۳، بخش ۲، ص۱۸۴، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۱۹. | ↑ ابن جلجل، طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۴، چاپ ف سید، قاهره ۱۹۵۵. |
| ۲۰. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۹، ص۱۳۸، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۱. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۱۰، ص۳۲۶، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۲. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج ۹، ص ۱۲۷،حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۳. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۱، ص۳۱۵، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۴. | ↑ ابن قتیبه، کتاب المعارف، ج۱، ص۶۵۸، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. |
| ۲۵. | ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ج۱، ص۱۳۳، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۲۶. | ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۱، ص۸۴۵، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶. |
| ۲۷. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۱۷، ص۱۶، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۸. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۱۷، ص۳۱، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۲۹. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۷، ص۴۱، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۳۰. | ↑ علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماءو هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ج۱، ص۱۳۳، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳. |
| ۳۱. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲، ص۲۱۷، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۳۲. | ↑ محمد بن زکریای رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج۲، ص۲۱۸، حیدرآباد ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱. |
| ۳۳. | ↑ ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۱، ص ۱۲۵، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۳۴. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۳۱، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۳۵. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۱، ص ۱۴۵، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۳۶. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۲۳، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۳۷. | ↑ ابن ابی اصیبعة، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۳۶، چاپ امرؤ القیس بن طحان، قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲. |
| ۳۸. | ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۵۲۷ ـ ۵۲۸، ترجمه رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش. |
| ۳۹. | ↑ ابن جلجل، طبقات الاطباء، ج۱، ص۶۱، چاپ ف سید، قاهره ۱۹۵۵. |
منبع
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بختیشوع»، شماره۶۶۶.