رشدو نمو گياهان را با تغيير در شرايط محيطی و يا دستكاری در خود گياه می*توان تنظيم كرد، برای رسيدن به چنين تغييراتی در گياه از روش*های فيزيكی مانند تربيت كردن (Training) و هرس كردن (Pruning) و يا از روش*های شيميايی نظير كاربرد مواد تنظيم كننده رشد استفاده می*شود. واژه تربيت كردن گياهان به معنی تكنيك*ها و روش*هايی است كه برای تنظيم اندازه، شكل و جهت رشد گياه بكار می*روند. هرس كردن يا حذف قسمت*هايی (جوانه، شاخه، برگ و گل و ميوه) از گياه همراه با عمل تربيت انجام می*گيرد، تا گياه به شكل يا فرم معينی ايجاد شود. به عنوان مثال تربيت درختان ميوه و گياهان زينتی به اشكال مختلف و يا حصار. تربيت گياهان بايستی در مراحل اوليه رشد انجام شود. هرس منظم برای حفظ شكل و تعادل فيزيولوژيكی لازم برای گلدهی و ميوه*دهی ضروری است. تربيت گياهان باغی هميشه نياز به هرس ندارد بطوری كه در برخی گياهان بالا رونده مانند گوجه فرنگی، خيار و برخی از لوبياها بايد آنها را به قيم بست تا برگهايشان از نور كافی برخوردار شوند اين عمل به شكل غير مستقيم گلدهی و ميوه*دهی را تحريك می*كند و باعث می*شود كه ميوه آنها تميز بماند.
هدف از هرس:
هرس گياهان باغی بطور عمده به سه دليل زير انجام می*گيرد:
1- تنظيم اندازه گياه
2- بدست آوردن شكل يا فرم معين
3- بهبود كارآيی يا باروری گياه (تنظيم كميت و كيفيت محصول).
هرساثر پاكوتاه كنندگی در گياهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچه*های زينتی و گياهان حصار باعث می *شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.
هرس درختان ميوه سبب توليد تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می *شود.
هدفديگری كه در اثر تربيت و هرس كردن گياه بدست می*آيد ايجاد اسكلتی مناسب با شكل مشخص و معين است. برای رسيدن به اين مقصود بايد در مراحل اوليه رشد درختان، شاخه*های اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسكلت آينده درخت تشكيل شود. شاخه*هايی اصلی انتخاب شده بايد از فضای كافی برخوردار باشند به طوری كه پس از رشد در سالهای آينده و رسيدن به نمو كامل، ميزان سايه*اندازی آنها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن زاويه بين شاخه*های اصلی و تنه درخت (محل انشعاب شاخه*های فرعی)(Crotch) بايد به قدری كافی باز باشد زيرا اين موضوع مانع از شكستن شاخه*ها در اثر ميوه*دهی زياد می *شود. اگر اين زاويه كم باشد فرم دهی اسكلت درخت ضعيف است.
تكنيك*های هرس :
هرسگياهان يكی از روش*های مهم در باغبانی است كه شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سيستم ريشه گياه می*شود تا بدين طريق تعادل لازم بين مراحل جنسی و رويشی ايجاد شود. هرس تاج (اندام*های هوايی) تعدد نقاط رشد را كاهش داده و مصرف ازت و ساير عناصر ضروری را بيشتر كرده و بكارگيری هيدرات*های كربن را كاهش می*دهد. بنابراين رس تاج رشد رويشی را تحريك كرده و مرحله رشد زايشی را به تأخير می *اندازد. معمولاً گياهان جوان و قوی را بايستی هرس سبك انجام داد. هرس سنگين گياهان قوی تشكيل جوانه گل و بلوغ را به تأخير می*اندازد. از طرف ديگر گياهان باغهای قديمی و مسن به انجام هرس شديد نيازمند هستند تا قدرت و جوان سازی آنها تحريك شود.
هرسريشه گياهان سبب كاهش جذب ازت شده، رشد رويشی و تقاضا برای هيدرات*های كربن كم می*شود. در نتيجه هيدرات*های كربن تجمع يافته و تشكيل جوانه گل را تحريك می*كنند. زمانی كه نسبت C:N زياد باشد گلدهی محقق می*شود اگر هرس شديد بر روی شاخه*های قوی انجام گيرد اين نسبت كم شده و رشد رويشی صورت می*گيرد. تعادل بين مراحل رشد رويشی و زايشی در گياهان كه در نتيجه هرس ايجاد می*شود، با واژه نسبت C: N بيان می*شود. بنابراين هرس شاخه و ريشه برای گلدهی و باردهی درختان ميوه بسيار ضروری است.
اصطلاحات هرس:
جوانه انتهايی (Apical bud (apex) : نوك ساقه، يا بالاترين جوانه موجود بر روی ساقه را گويند.
جوانه چوب: جوانه*ای كه در اثر رشد آن شاخه توليد می*شود.
جوانه گل: جوانه*ای كه مولد گل يا خوشه گل است.
زاويه برگی: زاويه بين يك برگ و ساقه*ای كه بر روی آن قرار دارد.
جوانه راكد(Dormant bud):جوانه*ای است كه در زاويه برگی قرار گرفته اما فعال نيست، مگر اينكه شاخه*ها صدمه ببينند.
شاخه پيشاهنگ(Leader shoot): شاخه*ای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهايی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده می*شود.
شاخه جانبی(Lateral shoot): شاخه*ای كه از رشد جوانه جانبی موجود در زاويه برگی ساقه ايجاد می*شود.
شاخه عقيم(Blind shoot): شاخه*ای است كه به طور كامل رشد نكرده و جوانه انتهايی آن سقط شده است. اين نوع شاخه رشد بيشتری نمی *كند.
شاخه سال جاری(Current year's growth) : *شاخه**ای است كه در اثر رشد جوانه فصل جاری ايجاد می*شود.
چوب يكساله: شاخه يا رشدی است كه حداكثر يك سال عمر دارد.
حذف گلهای خشك(Dead- head): هرس و حذف گلهای خشك و پژمرده يا غلاف*های نارس محتوی بذر را گويند.
جوانه گيری(Disbudding):*حذف جوانه*ها يا شاخه*های اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گيری نامند.
سرزنیشاخه*های علفی(Pinch back):*حذف و هرس انتهای شاخه*های نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام ميگيرد پنسمان گويند.
سيخك(Spur): شاخه كوتاهی كه رشد كندی دارد و خوشه*های جوانه گل روی آن تشكيل می*شود.
پاجوش(Sucker):شاخه*ای كه معمولاً از ريشه گياه در زير خاك و يا در سطح زمين منشاء می*گيرد. پاجوش*ها شاخه*هايی نابارور و ناخواسته هستند.
نرك(Watershoot (water sprout): شاخه*ای است نابارور و نامطلوب كه به شكل عمودی بر روی شاخه*های مسن ايجاد می*شود معمولاً برگهای آن از برگهای درخت بالغ كاملاً مشخص و كوچكتر است. گاهی ممكن است در روی تنه درخت نيز رشد كند.
روش*های هرس كردن:
هرس شاخه :
هرسدر گياهان ممكن است به دو حالت سرزنی (Heading back) يا حذف كامل(Thinning out) شاخه*ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهايی شاخه*های اصلی يا تنه، كه سبب حذف اثر غالبيت انتهايی می*شود و به دنبال آن جوانه*های جانبی زير محل برش فعال می*شوند. در درازمدت سرزنی باعث توليد گياهی كوچك*تر و متراكم نسبت به گياه هرس نشده ميشود. حذف كامل يعنی بريدن شاخه*ها از تنه اصلی به صورت كامل.
حذفكامل باعث بزرگتر شدن اندازه گياه می*شود اما شاخه*ها در مقايسه با گياه هرس نشده بيشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبك*تری نسبت به حذف كامل است.
درهرس درختان ميوه معمولاً تركيبی از دو روش فوق استفاده می*شود. در تربيت و هرس گياهان باغی سرزنی به عنوان عامل اوليه و اساسی در شكل دهی و ايجاد تاج لازم است، در حالی كه انجام حذف كامل شاخه پس از ايجاد گياه اهميت دارد. در نهايت شاخه*های خشك شده، بيمار، ضعيف و متداخل را بايستی حذف كامل كرد.
نحوه بريدن شاخه در هرس :
نحوهبرش اندام*های گياه برحسب خصوصيات آن مقدار جزئی متفاوت است. شاخه*های چوبی جوان و يكساله را كه معمولاً قطری در حدود 1-0.5 سانتی*متر دارند بايد به كمك قيچی باغبانی و با برشی حدود نيم سانتی*متر بالاتر از جوانه قطع شوند بطوری كه اين برش به صورت مايل و در جهت مخالف جوانه انجام گيرد.
بريدن وحذف شاخه*های چوبی و سنگين كه دارای قطری بيش از 4-3 سانتی*متر هستند بايستی در طی سه مرحله و با استفاده از قيچی*های دسته بلند و يا ارّه انجام پذيرد. نكته مهم اينكه حتی*الامكان بايستی برآمدگی (زايده*ای) از شاخه قطع شده بر روی تنه درخت باقی نماند و حداكثر اندازه قسمت باقيمانده از 3 ميلی*متر تجاوز نكند تا امكان ترميم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهايت محل برش در شاخه*های قطور با چسب پيوند پوشانيده می*شود.
هدف از هرس:
هرس گياهان باغی بطور عمده به سه دليل زير انجام می*گيرد:
1- تنظيم اندازه گياه
2- بدست آوردن شكل يا فرم معين
3- بهبود كارآيی يا باروری گياه (تنظيم كميت و كيفيت محصول).
هرساثر پاكوتاه كنندگی در گياهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچه*های زينتی و گياهان حصار باعث می *شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.
هرس درختان ميوه سبب توليد تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می *شود.
هدفديگری كه در اثر تربيت و هرس كردن گياه بدست می*آيد ايجاد اسكلتی مناسب با شكل مشخص و معين است. برای رسيدن به اين مقصود بايد در مراحل اوليه رشد درختان، شاخه*های اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسكلت آينده درخت تشكيل شود. شاخه*هايی اصلی انتخاب شده بايد از فضای كافی برخوردار باشند به طوری كه پس از رشد در سالهای آينده و رسيدن به نمو كامل، ميزان سايه*اندازی آنها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن زاويه بين شاخه*های اصلی و تنه درخت (محل انشعاب شاخه*های فرعی)(Crotch) بايد به قدری كافی باز باشد زيرا اين موضوع مانع از شكستن شاخه*ها در اثر ميوه*دهی زياد می *شود. اگر اين زاويه كم باشد فرم دهی اسكلت درخت ضعيف است.
تكنيك*های هرس :
هرسگياهان يكی از روش*های مهم در باغبانی است كه شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سيستم ريشه گياه می*شود تا بدين طريق تعادل لازم بين مراحل جنسی و رويشی ايجاد شود. هرس تاج (اندام*های هوايی) تعدد نقاط رشد را كاهش داده و مصرف ازت و ساير عناصر ضروری را بيشتر كرده و بكارگيری هيدرات*های كربن را كاهش می*دهد. بنابراين رس تاج رشد رويشی را تحريك كرده و مرحله رشد زايشی را به تأخير می *اندازد. معمولاً گياهان جوان و قوی را بايستی هرس سبك انجام داد. هرس سنگين گياهان قوی تشكيل جوانه گل و بلوغ را به تأخير می*اندازد. از طرف ديگر گياهان باغهای قديمی و مسن به انجام هرس شديد نيازمند هستند تا قدرت و جوان سازی آنها تحريك شود.
هرسريشه گياهان سبب كاهش جذب ازت شده، رشد رويشی و تقاضا برای هيدرات*های كربن كم می*شود. در نتيجه هيدرات*های كربن تجمع يافته و تشكيل جوانه گل را تحريك می*كنند. زمانی كه نسبت C:N زياد باشد گلدهی محقق می*شود اگر هرس شديد بر روی شاخه*های قوی انجام گيرد اين نسبت كم شده و رشد رويشی صورت می*گيرد. تعادل بين مراحل رشد رويشی و زايشی در گياهان كه در نتيجه هرس ايجاد می*شود، با واژه نسبت C: N بيان می*شود. بنابراين هرس شاخه و ريشه برای گلدهی و باردهی درختان ميوه بسيار ضروری است.
اصطلاحات هرس:
جوانه انتهايی (Apical bud (apex) : نوك ساقه، يا بالاترين جوانه موجود بر روی ساقه را گويند.
جوانه چوب: جوانه*ای كه در اثر رشد آن شاخه توليد می*شود.
جوانه گل: جوانه*ای كه مولد گل يا خوشه گل است.
زاويه برگی: زاويه بين يك برگ و ساقه*ای كه بر روی آن قرار دارد.
جوانه راكد(Dormant bud):جوانه*ای است كه در زاويه برگی قرار گرفته اما فعال نيست، مگر اينكه شاخه*ها صدمه ببينند.
شاخه پيشاهنگ(Leader shoot): شاخه*ای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهايی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده می*شود.
شاخه جانبی(Lateral shoot): شاخه*ای كه از رشد جوانه جانبی موجود در زاويه برگی ساقه ايجاد می*شود.
شاخه عقيم(Blind shoot): شاخه*ای است كه به طور كامل رشد نكرده و جوانه انتهايی آن سقط شده است. اين نوع شاخه رشد بيشتری نمی *كند.
شاخه سال جاری(Current year's growth) : *شاخه**ای است كه در اثر رشد جوانه فصل جاری ايجاد می*شود.
چوب يكساله: شاخه يا رشدی است كه حداكثر يك سال عمر دارد.
حذف گلهای خشك(Dead- head): هرس و حذف گلهای خشك و پژمرده يا غلاف*های نارس محتوی بذر را گويند.
جوانه گيری(Disbudding):*حذف جوانه*ها يا شاخه*های اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گيری نامند.
سرزنیشاخه*های علفی(Pinch back):*حذف و هرس انتهای شاخه*های نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام ميگيرد پنسمان گويند.
سيخك(Spur): شاخه كوتاهی كه رشد كندی دارد و خوشه*های جوانه گل روی آن تشكيل می*شود.
پاجوش(Sucker):شاخه*ای كه معمولاً از ريشه گياه در زير خاك و يا در سطح زمين منشاء می*گيرد. پاجوش*ها شاخه*هايی نابارور و ناخواسته هستند.
نرك(Watershoot (water sprout): شاخه*ای است نابارور و نامطلوب كه به شكل عمودی بر روی شاخه*های مسن ايجاد می*شود معمولاً برگهای آن از برگهای درخت بالغ كاملاً مشخص و كوچكتر است. گاهی ممكن است در روی تنه درخت نيز رشد كند.
روش*های هرس كردن:
هرس شاخه :
هرسدر گياهان ممكن است به دو حالت سرزنی (Heading back) يا حذف كامل(Thinning out) شاخه*ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهايی شاخه*های اصلی يا تنه، كه سبب حذف اثر غالبيت انتهايی می*شود و به دنبال آن جوانه*های جانبی زير محل برش فعال می*شوند. در درازمدت سرزنی باعث توليد گياهی كوچك*تر و متراكم نسبت به گياه هرس نشده ميشود. حذف كامل يعنی بريدن شاخه*ها از تنه اصلی به صورت كامل.
حذفكامل باعث بزرگتر شدن اندازه گياه می*شود اما شاخه*ها در مقايسه با گياه هرس نشده بيشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبك*تری نسبت به حذف كامل است.
درهرس درختان ميوه معمولاً تركيبی از دو روش فوق استفاده می*شود. در تربيت و هرس گياهان باغی سرزنی به عنوان عامل اوليه و اساسی در شكل دهی و ايجاد تاج لازم است، در حالی كه انجام حذف كامل شاخه پس از ايجاد گياه اهميت دارد. در نهايت شاخه*های خشك شده، بيمار، ضعيف و متداخل را بايستی حذف كامل كرد.
نحوه بريدن شاخه در هرس :
نحوهبرش اندام*های گياه برحسب خصوصيات آن مقدار جزئی متفاوت است. شاخه*های چوبی جوان و يكساله را كه معمولاً قطری در حدود 1-0.5 سانتی*متر دارند بايد به كمك قيچی باغبانی و با برشی حدود نيم سانتی*متر بالاتر از جوانه قطع شوند بطوری كه اين برش به صورت مايل و در جهت مخالف جوانه انجام گيرد.
بريدن وحذف شاخه*های چوبی و سنگين كه دارای قطری بيش از 4-3 سانتی*متر هستند بايستی در طی سه مرحله و با استفاده از قيچی*های دسته بلند و يا ارّه انجام پذيرد. نكته مهم اينكه حتی*الامكان بايستی برآمدگی (زايده*ای) از شاخه قطع شده بر روی تنه درخت باقی نماند و حداكثر اندازه قسمت باقيمانده از 3 ميلی*متر تجاوز نكند تا امكان ترميم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهايت محل برش در شاخه*های قطور با چسب پيوند پوشانيده می*شود.