***HeleNa***
مــدیـر بـازنشـسـتـه
● رفتار واکنشی
رفتار واکنشی شامل همه فعالیتهایی است که بیشتر خود به خودی و تقلید نشده باشند. این گروه فعالیتها نماینده ابتدایی*ترین ترازهای رفتاری هستند. رفتارهای واکنشی بطور کلی بروز شده*اند و به محض آنکه جاندار مراحل رشد جنینی خود را به پایان می*رساند، به صورت نسبتا ثابت و یا همه یا هیچ جلوه می*کنند. از جمله این رفتارها کینزها ، تاکتیسم و تروپیسم را می*توان نام برد. مثلا حرکت پارامسی با تغییر زاویه به صوت ثابت در هنگام برخورد با یک مانع صورت می*گیرد. نمونه*ای از کنیز می*باشد. در تاکتیسم ، نور گریزی سوسریها و در تروپیسم ، جهت رشد ساقه در حضور نور به طرف بالا.
● رفتار فعال
در گروه رفتارهای فعال ، وراثت تواناییهای ویژه*ای را به جاندار می*بخشد. اما تحقق این تواناییها تا حدود زیادی به یادگیری و تاثیر جهت دهندگی محیط وابسته است. بنابراین ، جانداری که رفتار واکنشی از خود نشان می*دهد قابل مقایسه با ربات بوده، اما جانداری که رفتار فعال دارد، ابتدا محرک را ارزیابی می*کند و بعد پاسخ مناسب می*دهد. این شکل از رفتار ، نیازمند دستگاه عصبی نسبتا پیشرفته*ای است.
بنابراین در جانوران عالی و بویژه در مهره*داران بروز می*کند. از جمله این رفتارها ، جستجوی غذا و استفاده از آن ، آراستن و پاکیزه کردن خود ، ارتباط با دیگران ، جفت*گیری ، دفاع و حمله ، زندگی و خانواده و اجتماعی شدن را می*توان نام برد. برخی از اینها تا حد زیادی آموخته شده*اند برخی دیگر اساسا از طریق ارثی برنامه*ریزی شده*اند مثل بلعیدن غذا.
● رفتار شناختی
پیشرفته*ترین صورت رفتارها را فعالیتهای شناختی تشکیل می*دهند. در این تواناییهای رفتاری ، ژنها فقط زمینه*ای بسیار عمومی و وسیع را فراهم می*آورند و کاربرد عملی آن تواناییها ، وابستگی بسیار به عوامل خارجی دارد. جانور در این مورد نه تنها فعالانه در برابر محرک پاسخ می*دهد، بلکه می*تواند راههای تازه*ای برای چگونه پاسخ دادن را بجوید یا آنکه فعالیتهای خود را ابداع کند. از جمله این نوع رفتارها ، نوع اکتشافی را می*توان نام برد که طی آن جانور خود را با اوضاع محیط تازه وفق می*دهد.
اشیا ناآشنا از طریق بینایی ، بویایی یا لمس کردن مورد بازرسی قرار می*گیرند. معمولا در ابتدا به سرعت عقب نشینی می*کند. بعد عملیات بازرسی مکرری صورت می*گیرد، که فواصل میان آنها تدریجا زیاد می*شود. هر چه شی پیچیده*تر باشد، اعمال اکتشافی نیز زیادترند. نوع دیگر بازی است که بخصوص در بین پستانداران عمومیت دارد، اما در سایر مهره*داران هم مشاهده می*شود. این نوع پیچیده*تر از اکتشافی است و اثر آموزشی در رفتارهای حمله و دفاع ، جفت*گیری و مقابله با تعارضهای اجتماعی بعدی دارد.
▪ آموختن و حافظه
از آنجا که به هر حال همه رفتارها تا حدی تحت تاثیر تجریبات گذشته*اند، بسیاری از دانشمندان می*کوشند تا مبانی عصبی و شیمیایی حافظه را معین کنند. اگر مکانیسمهای عامل این ذخیره سازی اطلاعات کشف شوند، می*توان یادگیری را در بسیاری از جانوران از جمله آدمی بهبود بخشید یا تحت کنترل گرفت. تحقیق درباره اساس سلولی و شیمیایی کنش مغز در طول سالیان اخیر به پردازش ما درباره چندین نوع از رفتارهای طبیعی افراد ، افزوده است.
بعضی از این قبیل یافته*ها حتی در معالجه انواعی از بیماریهای وابسته به مغز موثر بوده*اند. بیشتر این نتایج مستقیما از این جا منشا می*گیرد که داروهای ویژه*ای با تاثیر گذاردن بر ناقلهای عصبی موجود در مغز ، بعضی از انواع رفتارهای غیر طبیعی انسان را از بین می*برند. مثلا بسیاری از داروهایی که برای رهایی از افسردگی تجویز می*شوند در گروههای ویژه*ای از سیناپسهای مغزی ، بر مقدار نور اپی*نفرین اثر کرده و آنرا افزایش می*دهند.
▪ ساعتهای بیولوژیکی
بیشتر رفتارهای همه جانداران دارای نظمهای دوره*ای است و اغلب این رفتارهای دوره*ای با بعضی از چرخه*ای محیط فیزیکی همزمان شده*اند. مثلا رفتارهای زیادی در گیاهان و جانوران وجود دارند که دوره تناوب آنها ۲۴ ساعت است و به چرخه شب و روز و تغییرات وابسته به دما مربوطند. بیشتر جانداران منطقه ساحلی رفتارهای متناوبی از خود ظاهر می*سازند که با چرخه جزر و مد هماهنگ است.
▪ جهت یابی
مثل ساعتهای بیولوژیکی که جاندار خود را در موقعیت زمانی خاص قرار می*دهد، مکانیسمهای رفتارهای دیگری هم وجود دارند که جاندار در موقعیت مکانی مناسب قرار می*دهد. اساسی*ترین رفتارهای موثر در جهت یابی کینزها ، تاکتسیم و تروپسیم می*باشند. مثلا کینزها و تاکتیسمها با فعالیتهای حرکتی توامند که سبب می*شوند جانداران که به مناسب*ترین صورت در زیستگاه خود توزیع شوند. تروپیسمها می*توانند جانداران غر متحرک را در موقعیتهای مناسبی نسبت به محیط اطراف خود قرار دهند. یکی از راهنمایان خوب جهت یابی ، تنظیم موقعیت خود نسبت به خورشید است که جاندار بر اساس محل و یا تغییر مکان ظاهری خورشید در آسمان ، مسیر خود را اصلاح می*کند.
● الگوهای سازمان اجتماعی
در تمام جانوران اجتماعی ، اعضای یک گروه متقابلا بهم وابسته*اند اما هر کدام در کار ویژه*ای تخصص یافته است. همکاری بین اعضای یک گروه ، توسط یک یا چند شکل ارتباط ریست شناختی ، یعنی فعالیتهای فردی برقرار می*شود که رفتار سایر جانداران را به شکلی سازگار کننده تغییر می*دهد. ارتباط بین جانداران ، از طریق علامات گوناگونی برقرار می*شود که شامل فرومونها و سایر مواد شیمیایی ، صداها ، نور افشانی ، تغییر رنگ و دادن حالات مختلف به بدن است.
● جوامع حشرات
در این مورد می*توان به رفتار تولید مثلی زنبور عسل اشاره کرد که در بین سایر حشرات نیز مشابه همین دیده می*شود. زمانی که که جمعیت کندو زیاده از حد شد، ملکه ، چند زنبور نر و چند هزار کارگر از کلونی جدا شده و به منطقه دیگری رفته تا کندویی تازه درست کنند. در کندوی قبلی هم ، کارگرها، چند تخم ملکه را پرورش داده و نخستین ملکه بیرون آمده، فورا ملکه*های دیگر را نیش می*زد و آنها را از پا درمی*آورد. ملکه جوان و بی*رقیب ، به زودی با یکی از نرها درمی*آمیزد.
در این هنگام بارها به ارتفاعات زیاد هوا می*روند و در آنجا میلیونها اسپرم دریافت کند. این اسپرمهای دریافت شده، تا آخر تخمگذاری ملکه ، باقی می*مانند. در ملکه پیری که اسپرمهایش تمام شده، تخمهای بارور نشده، زنبور نر و نوع بارور شده هم ، به ملکه یا کارگر تبدیل می*شود که این بستگی به نوع تغذیه آنها دارد. اگر از غذای معمولی استفاده کنند، کارگر و اگر از ژله سلطنتی استفاده کنند به ملکه تبدیل می*شوند.
● جوامع مهره*داران
رفتار پرخاشگری ، رفتاری است که طی آن یک فرد عضویت خود را بر گروه تحمیل می*کند و سهم جا ، غذا و جفت ویژه خود را تعیین می*کند. وسایل تجاوز نیز شامل تهدید و اقدام به نبردهای واقعی است.
تظاهر به پرخاشجویی از الگوهای کمابیش استاندارد شده*ای تبعیت می*کند از طریق هشدار دادن، لاف زدن یا ترساندن دشمن بالقوه ، جلوی پیکار واقعی را می*گیرد. در بسیاری از موارد ، این نمایشها حتی در برابر اعضای سایر گونه*ها هم موثر واقع می*شوند. مثلا نمایش دادن وسایل دفاعی ، نگاهی خیره که مستقیما متوجه رقیب است، به انقباض درآوردن ماهیچه*ها ، حرکتی محتاطانه و آرام که در بعضی موارد با غرش توام است و یا بزرگتر جلوه دادن بدن یا بلند کردن پرها یا موها ، همه در بین مهره*داران به عنوان نشانه*های تهدید تلقی می*شوند.
مهره*داران کمتر تا سر حد مرگ باهم می*جنگند. اگر تبادل حرکات تهدید آمیز و تهاجمی برتری یکی رقیبان را نشان ندهد، با آغاز جنگ معمولا چنین برتری فورا آشکار خواهد شد. در این صورت پیکار تمام می*شود و در بیشتر موارد به محض آنکه یکی از دو طرف زخمی شود پیکار تمام می*شود. هدف از جنگ جانوران ، نابود کردن رقیب نیست بلکه از میان بردن خطری است که از وجود آن ناشی می*شود و در این میان باید حداقل ضرر به حریف وارد آید و خودش نیز کوشش چندانی نکند.
● چشم انداز بحث
هر جامعه*ای رفتارهای متفاوتی را برمی*انگیزند که این رفتارها ، در جهت و با هدف تبادل آن جامعه می*باشد. بطوری که اگر دخالت عمدی انسان در این جوامع ، افراطی و غیر قابل جبران باشد، باعث بهم خوردن تعادل این رفتارها شده و گسیختگی این جوامع را موجب خواهد شد. بنابراین در بحث بقاء گونه*ها ، باید به رفتار شناسی موجودات نیز توجه شایانی گردد
رفتار واکنشی شامل همه فعالیتهایی است که بیشتر خود به خودی و تقلید نشده باشند. این گروه فعالیتها نماینده ابتدایی*ترین ترازهای رفتاری هستند. رفتارهای واکنشی بطور کلی بروز شده*اند و به محض آنکه جاندار مراحل رشد جنینی خود را به پایان می*رساند، به صورت نسبتا ثابت و یا همه یا هیچ جلوه می*کنند. از جمله این رفتارها کینزها ، تاکتیسم و تروپیسم را می*توان نام برد. مثلا حرکت پارامسی با تغییر زاویه به صوت ثابت در هنگام برخورد با یک مانع صورت می*گیرد. نمونه*ای از کنیز می*باشد. در تاکتیسم ، نور گریزی سوسریها و در تروپیسم ، جهت رشد ساقه در حضور نور به طرف بالا.
● رفتار فعال
در گروه رفتارهای فعال ، وراثت تواناییهای ویژه*ای را به جاندار می*بخشد. اما تحقق این تواناییها تا حدود زیادی به یادگیری و تاثیر جهت دهندگی محیط وابسته است. بنابراین ، جانداری که رفتار واکنشی از خود نشان می*دهد قابل مقایسه با ربات بوده، اما جانداری که رفتار فعال دارد، ابتدا محرک را ارزیابی می*کند و بعد پاسخ مناسب می*دهد. این شکل از رفتار ، نیازمند دستگاه عصبی نسبتا پیشرفته*ای است.
بنابراین در جانوران عالی و بویژه در مهره*داران بروز می*کند. از جمله این رفتارها ، جستجوی غذا و استفاده از آن ، آراستن و پاکیزه کردن خود ، ارتباط با دیگران ، جفت*گیری ، دفاع و حمله ، زندگی و خانواده و اجتماعی شدن را می*توان نام برد. برخی از اینها تا حد زیادی آموخته شده*اند برخی دیگر اساسا از طریق ارثی برنامه*ریزی شده*اند مثل بلعیدن غذا.
● رفتار شناختی
پیشرفته*ترین صورت رفتارها را فعالیتهای شناختی تشکیل می*دهند. در این تواناییهای رفتاری ، ژنها فقط زمینه*ای بسیار عمومی و وسیع را فراهم می*آورند و کاربرد عملی آن تواناییها ، وابستگی بسیار به عوامل خارجی دارد. جانور در این مورد نه تنها فعالانه در برابر محرک پاسخ می*دهد، بلکه می*تواند راههای تازه*ای برای چگونه پاسخ دادن را بجوید یا آنکه فعالیتهای خود را ابداع کند. از جمله این نوع رفتارها ، نوع اکتشافی را می*توان نام برد که طی آن جانور خود را با اوضاع محیط تازه وفق می*دهد.
اشیا ناآشنا از طریق بینایی ، بویایی یا لمس کردن مورد بازرسی قرار می*گیرند. معمولا در ابتدا به سرعت عقب نشینی می*کند. بعد عملیات بازرسی مکرری صورت می*گیرد، که فواصل میان آنها تدریجا زیاد می*شود. هر چه شی پیچیده*تر باشد، اعمال اکتشافی نیز زیادترند. نوع دیگر بازی است که بخصوص در بین پستانداران عمومیت دارد، اما در سایر مهره*داران هم مشاهده می*شود. این نوع پیچیده*تر از اکتشافی است و اثر آموزشی در رفتارهای حمله و دفاع ، جفت*گیری و مقابله با تعارضهای اجتماعی بعدی دارد.
▪ آموختن و حافظه
از آنجا که به هر حال همه رفتارها تا حدی تحت تاثیر تجریبات گذشته*اند، بسیاری از دانشمندان می*کوشند تا مبانی عصبی و شیمیایی حافظه را معین کنند. اگر مکانیسمهای عامل این ذخیره سازی اطلاعات کشف شوند، می*توان یادگیری را در بسیاری از جانوران از جمله آدمی بهبود بخشید یا تحت کنترل گرفت. تحقیق درباره اساس سلولی و شیمیایی کنش مغز در طول سالیان اخیر به پردازش ما درباره چندین نوع از رفتارهای طبیعی افراد ، افزوده است.
بعضی از این قبیل یافته*ها حتی در معالجه انواعی از بیماریهای وابسته به مغز موثر بوده*اند. بیشتر این نتایج مستقیما از این جا منشا می*گیرد که داروهای ویژه*ای با تاثیر گذاردن بر ناقلهای عصبی موجود در مغز ، بعضی از انواع رفتارهای غیر طبیعی انسان را از بین می*برند. مثلا بسیاری از داروهایی که برای رهایی از افسردگی تجویز می*شوند در گروههای ویژه*ای از سیناپسهای مغزی ، بر مقدار نور اپی*نفرین اثر کرده و آنرا افزایش می*دهند.
▪ ساعتهای بیولوژیکی
بیشتر رفتارهای همه جانداران دارای نظمهای دوره*ای است و اغلب این رفتارهای دوره*ای با بعضی از چرخه*ای محیط فیزیکی همزمان شده*اند. مثلا رفتارهای زیادی در گیاهان و جانوران وجود دارند که دوره تناوب آنها ۲۴ ساعت است و به چرخه شب و روز و تغییرات وابسته به دما مربوطند. بیشتر جانداران منطقه ساحلی رفتارهای متناوبی از خود ظاهر می*سازند که با چرخه جزر و مد هماهنگ است.
▪ جهت یابی
مثل ساعتهای بیولوژیکی که جاندار خود را در موقعیت زمانی خاص قرار می*دهد، مکانیسمهای رفتارهای دیگری هم وجود دارند که جاندار در موقعیت مکانی مناسب قرار می*دهد. اساسی*ترین رفتارهای موثر در جهت یابی کینزها ، تاکتسیم و تروپسیم می*باشند. مثلا کینزها و تاکتیسمها با فعالیتهای حرکتی توامند که سبب می*شوند جانداران که به مناسب*ترین صورت در زیستگاه خود توزیع شوند. تروپیسمها می*توانند جانداران غر متحرک را در موقعیتهای مناسبی نسبت به محیط اطراف خود قرار دهند. یکی از راهنمایان خوب جهت یابی ، تنظیم موقعیت خود نسبت به خورشید است که جاندار بر اساس محل و یا تغییر مکان ظاهری خورشید در آسمان ، مسیر خود را اصلاح می*کند.
● الگوهای سازمان اجتماعی
در تمام جانوران اجتماعی ، اعضای یک گروه متقابلا بهم وابسته*اند اما هر کدام در کار ویژه*ای تخصص یافته است. همکاری بین اعضای یک گروه ، توسط یک یا چند شکل ارتباط ریست شناختی ، یعنی فعالیتهای فردی برقرار می*شود که رفتار سایر جانداران را به شکلی سازگار کننده تغییر می*دهد. ارتباط بین جانداران ، از طریق علامات گوناگونی برقرار می*شود که شامل فرومونها و سایر مواد شیمیایی ، صداها ، نور افشانی ، تغییر رنگ و دادن حالات مختلف به بدن است.
● جوامع حشرات
در این مورد می*توان به رفتار تولید مثلی زنبور عسل اشاره کرد که در بین سایر حشرات نیز مشابه همین دیده می*شود. زمانی که که جمعیت کندو زیاده از حد شد، ملکه ، چند زنبور نر و چند هزار کارگر از کلونی جدا شده و به منطقه دیگری رفته تا کندویی تازه درست کنند. در کندوی قبلی هم ، کارگرها، چند تخم ملکه را پرورش داده و نخستین ملکه بیرون آمده، فورا ملکه*های دیگر را نیش می*زد و آنها را از پا درمی*آورد. ملکه جوان و بی*رقیب ، به زودی با یکی از نرها درمی*آمیزد.
در این هنگام بارها به ارتفاعات زیاد هوا می*روند و در آنجا میلیونها اسپرم دریافت کند. این اسپرمهای دریافت شده، تا آخر تخمگذاری ملکه ، باقی می*مانند. در ملکه پیری که اسپرمهایش تمام شده، تخمهای بارور نشده، زنبور نر و نوع بارور شده هم ، به ملکه یا کارگر تبدیل می*شود که این بستگی به نوع تغذیه آنها دارد. اگر از غذای معمولی استفاده کنند، کارگر و اگر از ژله سلطنتی استفاده کنند به ملکه تبدیل می*شوند.
● جوامع مهره*داران
رفتار پرخاشگری ، رفتاری است که طی آن یک فرد عضویت خود را بر گروه تحمیل می*کند و سهم جا ، غذا و جفت ویژه خود را تعیین می*کند. وسایل تجاوز نیز شامل تهدید و اقدام به نبردهای واقعی است.
تظاهر به پرخاشجویی از الگوهای کمابیش استاندارد شده*ای تبعیت می*کند از طریق هشدار دادن، لاف زدن یا ترساندن دشمن بالقوه ، جلوی پیکار واقعی را می*گیرد. در بسیاری از موارد ، این نمایشها حتی در برابر اعضای سایر گونه*ها هم موثر واقع می*شوند. مثلا نمایش دادن وسایل دفاعی ، نگاهی خیره که مستقیما متوجه رقیب است، به انقباض درآوردن ماهیچه*ها ، حرکتی محتاطانه و آرام که در بعضی موارد با غرش توام است و یا بزرگتر جلوه دادن بدن یا بلند کردن پرها یا موها ، همه در بین مهره*داران به عنوان نشانه*های تهدید تلقی می*شوند.
مهره*داران کمتر تا سر حد مرگ باهم می*جنگند. اگر تبادل حرکات تهدید آمیز و تهاجمی برتری یکی رقیبان را نشان ندهد، با آغاز جنگ معمولا چنین برتری فورا آشکار خواهد شد. در این صورت پیکار تمام می*شود و در بیشتر موارد به محض آنکه یکی از دو طرف زخمی شود پیکار تمام می*شود. هدف از جنگ جانوران ، نابود کردن رقیب نیست بلکه از میان بردن خطری است که از وجود آن ناشی می*شود و در این میان باید حداقل ضرر به حریف وارد آید و خودش نیز کوشش چندانی نکند.
● چشم انداز بحث
هر جامعه*ای رفتارهای متفاوتی را برمی*انگیزند که این رفتارها ، در جهت و با هدف تبادل آن جامعه می*باشد. بطوری که اگر دخالت عمدی انسان در این جوامع ، افراطی و غیر قابل جبران باشد، باعث بهم خوردن تعادل این رفتارها شده و گسیختگی این جوامع را موجب خواهد شد. بنابراین در بحث بقاء گونه*ها ، باید به رفتار شناسی موجودات نیز توجه شایانی گردد