گزارش دومین همایش بین المللی فرهنگ و تمدن ایران در دور سلجوقیان

[parivash]

دومین «همایش فرهنگ و تمدن ایران در دوره سلجوقیان» به همت انجمن ایرانی تاریخ، چهارشنبه و پنجشنبه هفتم و هشتم اسفندماه با حضور با شکوه استادان و علاقه مندان رشته تاریخ در ساختمان آرشیو ملی ایران برگزار شد. این همایش دو روزه شامل افتتاحیه، چهار نشست تخصصی، اختتامیه و بزرگداشت دکتر وهاب ولی، از اساتید پیشکسوت رشته تاریخ بود. دکتر الله یار خلعتبری، عضو هیات موسسان انجمن ایرانی تاریخ، دکتر داریوش رحمانیان، رییس هیات مدیره این انجمن و دکتر مریم معزی، استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد سخنرانان بخش افتتاحیه همایش بودند. اولین نشست این همایش «نشست تاریخ فرهنگی» نام داشت؛ دکتر علی بیگدلی در موضوع «تعامل فلسفه و علم در دوره سلجوقی» سخنرانی خود را ارائه نمودند، همچنین دکتر حسین صدیقیان مقاله خود با عنوان «سفال زرین فام ایرانی و مراکز تولیدی آن طی قرون6 تا 8 ه.ق» ارائه داد. دکتر صدیقیان بیان داشت: با توجّه به مطالعات باستان­شناسی صورت گرفته بر روی سفالینه­های معروف زرّین­فام، مشخّص شده است که این سفال­ها در فاصله ی قرون 2-3 هـ. ق تا دوره قاجاریه تولید شده­اند ولی اوج ترقّی آنها به قرون 6 تا 8 هـ. ق باز می گردد. هر چند از زرّین­فام­های سلجوقی اطّلاعات بسیاری منتشر شده لیکن پرسش مهمّی که همواره مدّ نظر پژوهشگران این عرصه بوده در مورد مرکز یا مراکز تولیدی این سفالینه­ ها طیّ این دوره بوده است.

وی همچنین در بخش دیگر از اظهارات خود افزود: با استناد به مطالعات صورت گرفته مشخّص گردیده که طیّ قرون 6 تا 8 هـ. ق در مراکز مهمی چون کاشان، جرجان، جیرفت و احتمالاً ری، این نوع سفالینه تولید شده است. ویژگی­های فنّی و تزئینی این سفال­ها با توجّه به بازه ی زمانی و مکانی تولید آنها متفاوت بوده است.

دکتر دیوید دوران گدی، مقاله «سه مطلب درباره جنبش اسماعیلی اصفهان» را قرائت نمودند. «تاریخ اجتماعی» عنوان نشست دوم همایش بین المللی فرهنگ و تمدن ایران در دوره سلجوقیان بود که با سخنرانی دکتر محمدحسن الهی زاده با موضوع «کارکرد علم انساب در تبیین حیات اجتماعی طالبیان عهد سلجوقی» آغاز شد. وی در این پژوهش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی پس از تبیین جایگاه طالبیان در عصر سلجوقی به بررسی آثار نسب­ شناسانه­ ی این دوره پرداخته و ارتباط نسب شناسان و علم­ نسب­ شناسی با حیات اجتماعی طالبیان را تبیین نمود. دکتر محسن رحمتی با موضوع «شیعیان و غلبه سلجوقیان بغداد» سخنرانی خود را ارائه نمود. نتایج تحقیق وی این بود که شیعیان با آغوش باز از ورود سلجوقیان به بغداد استقبال کرده و در حالی که همه گروه های مذهبی به مخالفت با سپاه سلجوقی برخاستند، شیعیان کرخ از آنها حمایت کردند و در ازای آن از حمایت نخستین سلطان سلجوقی، طغرل و وزیر قدرتمندش عمیدالملک کندری برخوردار شدند. چنان که طغرل دستور داد تا با اهالی کرخ به خوبی رفتار شود و حتی سنی ها را فراخواند تا طبق معمول کرخ نماز بخوانند.

سپس دکتر مریم کمالی با موضوع «بررسی تطبیقی معماری بناهای اجتماعی ایران و چین در عهد سلجوقی» سخنرانی خود را ارائه نمود. وی چنین اظهار داشت: امپراطوری سلجوقی (429ـ590 ه.ق/1037ـ1194م) در ایران و سونگ (سون) در چین (349ـ625/ 961ـ1228م) جدا از گستردگی قلمرو و تداوم نسبی ساختار قدرت، به لحاظ توجه به معماری و ایجاد نوآوری در حوزه ساخت بناهای اجتماعی پیشگام بودند. نتیجه بررسی تطبیقی و تحلیل ایشان از منابع نشان می دهد که امپراطوری سلجوقی با استفاده از الگوهای ایرانی ـ اسلامی به بازسازی شهرهای گذشته پرداخته و در زمینه بنای آثار مختلف از جمله مسجد، مدرسه، آرامگاه و دیگر بناهای مردمی به لحاظ ساختار و مصالح مبدع بسیاری از نوآوری ها بوده است. امپراطوری سونگ نیز، گذشته از بهره گرفتن از الگوی سلسله های پیش از خود از جمله تانگ، شهرهای جدیدی بنا کرده و در ساختن اماکن مذهبی از جمله معبد، پاگودا و نیز اماکن عام المنفعه مثل آرامگاه و پل، ساختار و کارکردهای جدیدی تعریف کرده است این دو امپراطوری اگر چه با توجه به الگوهای فکری و اجتماعی جداگانه، از مصالح ساختمانی و تکنیک های ساختاری و تزئینی متفاوتی بهره می گیرند، اما توجه ویژه آنها به امور دینی و کارکرد متنوع آثار مذهبی، و بنا و بازسازی مداوم آنها، در ماندگاری اماکن مذهبی نقش موثری دارد.

دکتر شیمویاما با موضوع «دیانت و سیاست در ایدئولوژی خواجه نظام الملک: تضاد فرهنگی و هویتی با ایدئولوژی خلافت عباسی» به ارائه مقاله پرداخت. وی چنین گفت: متون تاریخی اغلب ایدئولوژیک است و بنابراین مطالعات ایدئولوژی برای مورخان مانند نقد منابع جزو واجب ترین تکالیف است. تاریخ سلجوقی بعنوان دوره بنیان گذار الگوی جدید ایدئولوژی و کشورداری اهمیت ویژه دارد، ولی تاکنون در این زمینه مطالعات جدی صورت نگرفته است. اصلی ترین موضوع ایدئولوژی خواجه نظام الملک، ویژگی ایرانی آن است که تاکنون موضوع پیچیده تاریخی مانده است و اغلب باعث گمراهی در تاریخ نگاری دوره سلجوقی (بویژه اوریانتالیست ها) شده است. در این مقاله، یکی از نکات اصلی ایدئولوژی خواجه، یعنی دیانت و سیاست در سیاست واقعی (realpolitik) وی را با توجه به تضاد فرهنگی و هویتی آن با ایدئولوژی عربی خلافت عباسی، نشان می دهیم. آنچه که کاملاً مشخص است تضاد ایدئولوژیک بین خواجه نظام الملک و خلافت عباسی ناشی از تضاد و تفاوت های عمیق بین جوامع ایرانی و عربی است.

موضوع مقاله خانم صابره آزاده «شحنه در شهرهای دوره سلجوقی (الگوی اداری برقراری و حفظ نظم و امنیت)» بود. وی چنین اظهار داشت که جایگاه شِحنه در شهرهای این دوره بیانگر فراهم آمدن امکان برقراری و حفظ نظم و امنیت در شهرها به گونه ای مستقل از حکومت مرکزی بود. چرا که وظایف فوق در این دوره از جانب حکومت مرکزی و یا نماینده ی آن در شهرها (والی) به شِحنه واگذار شده بود. اگرچه منصب شِحنه در ابتدای امر لزوما گرایشات محلی نداشت و خاستگاه غلامی آن باعث می شد که شِحنه، منصبی مورد اعتماد حکومت مرکزی باشد و از سوی دیگر خواست و تمایلات سیاسی وی در ایفای وظایفش نقش اساسی داشته باشد، اما در نهایت، آن منصب در تعامل با مناصب شهری دیگر به همکاری با آنها و گاه اطاعت از آنها می پرداخت.

بنا به اهمیت «تاریخ فرهنگی»، نشست سوم همایش نیز به این موضوع اختصاص یافت؛ مقالات ارائه شده در این بخش عبارت بودند از «هزار سال حضور سلجوقیان در کرمان» که توسط دکتر حسن باستانی قرائت شد. وی در ابتدا به حضور سلجوقیان در کرمان اشاره نمود و چنین بیان داشت: از دهه ی 430 قمری که قاورد حکومت سلاجقه ی کرمان را بنیاد گذاشت، تا امروز ایلات و عشایر تُرک زبان در بخش های جنوبی کرمان حضوری مستمر داشته و به ویژه در ییلاق های بافت و سیرجان و قشلاق های جنوب کرمان و شمال هرمزگان کوچ روی دارند و در پیوند با ایلات لُر، عرب و افشار در منطقه هستند.

دکتر باستانی سپس افزود: تاریخ سلاجقه ی کرمان نشان می دهد که آنان در تأثیر و تأثّر دو سویه در این ولایت به سر برده اند و شیوه ی زندگی آنان در وضعیت امروزی که توأم با تأثیرپذیری از مؤلفه های فرهنگی هویت ملی، در ضمن پاسداشت سنن کُهن ایلی خود می باشد، گواه این مدعا است.
همچنین وی به ارائه گزارشی از مقاله «پادشاهی و سلطنت در فرهنگ اندرزنامه نویسان دوره سلجوقی» نوشته دکتر نیره دلیر پرداخت. به بیان دکتر دلیر در مقاله شان، «پادشاه» و «سلطان» القابی است که برای حاکمان دوره میانه تاریخ ایران بطور معمول بکار رفته است. با تعریف این واژگان، تفاوت ها، تشابهات و تمایزات این دو اصطلاح با یکدیگر مقایسه و کاربرد آن در دوره قبل و بعد از اسلام تبیین شده است. دستاوردهای پژوهش دکتر دلیر حاکی از این موضوع است که «پادشاه» و «سلطان»، در این دسته از آثار، بدون در نظر گرفتن تفاوت و تمایزات، معمولاً بجای یکدیگر در فرهنگ اندرزنامه نویسان استفاده شده است. عدم توجه محققان به تمایز اساسی این دو اصطلاح موجب شده است که همین امر در تحقیقات نوین نیز تکرار شود.
دکتر زهیر صیامیان در سخنان خود موضوع شناسایی چیستی بازنمایی محققان گفتمان انحطاط شناسی تمدن اسلامی ـ ایرانی از تحولات این دوره تاریخی را مورد بحث قرار دادند و مسئله اصلی را فهم چگونگی و چرایی این شیوه بازنمایی و پیامدهای آن در شناخت این دوره تاریخی عنوان کردند. بنا بر نظر دکتر صیامیان این مولفه ها و الگوی بازنمایی تاریخ ایران توسط دکتر سیدجواد طباطبایی و گفتمان انحطاط شناسی تمدن اسلامی ـ ایرانی برآمده از گفتمان تجدد است که بر اساس مبانی فکری مدرنیته و تاریخ عصر روشنگری اروپا به روایت تاریخ ایران می پردازد. و مقاله «نقش و جایگاه امیران نظامی در طبقه بندی اجتماعی عصر سلجوقی» و مقاله «در جستجوی موسیقی سلجوقی» توسط دکتر بابک خضرائی قرائت شد. به بیان دکتر خضرایی از نظر تاریخ موسیقی، برآمدن و افول مهم ترین سلاطین سلجوقی را می توان عصر میان ابن زیله (مولف کتاب الکافی فی الموسیقی، درگذشتة 440 ق) و صفی الدین ارموی (مولف کتاب الادوار و الرساله الشرفیه در سال های میانی قرن هفتم) دانست.

وی چنین اظهار داشت که: به نظر می رسد با وجود دربارهای متعدد کوچک و بزرگ سلجوقی، جنگ ها و درگیری های مداوم مانع از ایجاد فضایی مناسب برای نظریه پردازی در زمینة موسیقی شده باشد. شاید پاره ای آرا فقهی در حرمت موسیقی نیز مانعی برای این موضوع در آن عصر بوده و بدین ترتیب دوران سلجوقی به نوعی دوران فترت در نظریه پردازی (در حوزه ی موسیقی) است.



اولین نشست روز دوم همایش بین المللی فرهنگ و تمدن ایران در دوره سلجوقیان به موضوع «تاریخ اقتصادی» اختصاص یافت. در این نشست دکتر علی اکبر جعفری به ارئه مقاله «کارگزاران اصفهانی و نقش آن ها در توسعه فرهنگی و اقتصادی عصر سلجوقی»، پرداخت. وی چنین ابراز داشت: دولت سلجوقی در میان دولت­های ایران اسلامی از اعتبار ویژه­ای برخوردار است که از دلایل این امر، حضور پر­رنگ کارگزاران ایرانی ـ محلی است، اگرچه مبنای این دولت، گزینش­های محلی نبود. در میان کارگزاران سلجوقی، تعدادی اصفهانی بودند که در مسئولیت­ های کلان قرار گرفته و نقش مهمی در اعتلای این دولت به ویژه در مسائل فرهنگی و اقتصادی ایفا نمودند.

سپس دکتر ناصر صدقی به ارائه مقاله «منصب حاجب در دوره سلجوقی» پرداختند و در ادامه دکتر مجتبی خلیفه مقاله «ویژگی های نظام ضرب سکه در دوره سلجوقیان» را ارائه نمودند. به بیان دکتر خلیفه ضمن اینکه سلجوقیان در ضرب سکه نیز به میزان زیادی دنباله رو دولت­هایی بودند که جایگزین آنها شدند، با این حال نظام ضرب سکه در قلمرو سلجوقیان ویژگی­های منحصر به فردی نیز داشت که متفاوت از دوره پیش از آنها بود. وی بیان داشت سلجوقیان برای نخستین بار در تاریخ ایران از طلا به عنوان فلز رایج خود استفاده کردند. به نظر وی مهمترین عامل تغییر نظام پولی در دوره سلجوقی، مرزبندی­های سیاسی از یک سو و فقدان منابع نقره در قلمرو سلجوقیان از سوی دیگر بوده است.

دکتر اسماعیل حسن زاده به ارائه مقاله «تحلیل وضعیت اقتصادی دوره سلجوقی با تکیه بر سکه» پرداخت. وی چنین ابراز داشت که یکی از این پدیده ها که در ارتباطی تنگاتنگ و مستقیم با اقتصاد و اجتماع است، سکه می باشد. حجم، وزن، قطر، اندازه، اشکال، و سایر نشانه های سکه از شاخص های ذاتی و درونی سکه و جغرافیای ضرب و ضرابخانه از شاخص های بیرونی است که می تواند در تحلیل اقتصادی جامعه کمک شایانی به محقق بنماید.

بنا بر مطالعات دکتر حسن زاده بر اساس استنباط های اولیه سکه کلان دوره اقتصادی می توان شناسایی کرد. هر کدام از این دوره ها وضعیت خاص خود را دارند. بعضی به خرده ها دوره ها تقسیم می شود. نکته جالب توجه این که این دوره ها مطابقتی با روند سیاسی جامعه ندارد. در دوره شکوفایی سیاسی سکه از بسیاری جهات دوره شکوفایی را طی نکرده و در دوره انحطاط و اضمحلال سیاسی، رونق سکه را شاهد هستیم. و دکتر امامعلی شعبانی به ارائه مقاله «آسیب های نظام اقتصادی از منظر خواجه نظام الملک: با تأکید بر سیاست نامه» پرداخت. به باور دکتر شعبانی خواجه نظام الملک از بیکاری، عدم احترام به حق مالکیت، عدم وجود ساختار نظارتی، ارتشاء، فساد، احتکار و... به عنوان مهم ترین آسیب های نظام اقتصادی به طور اعم و در ایران عصر سلجوقی به طور اخص یاد کرده و راهکارهای موثری بر آن پیشنهاد می نماید. با توجه به اتصال و زمان مندی پدیده های انسانی ـ اجتماعی، رویکرد او به آسیب شناسی اقتصادی، امروزه می تواند برای سیاست گذاران این عرصه و در شرایط ایران امروز ما مفید بوده و از سوی دیگر بر هویت ممتاز ایرانی در عرصه تفکر اقتصادی صحه بگذارد. پایان هریک از نشست های علمی به طرح پرسش از سوی شرکت کنندگان و پاسخ توسط سخنرانان پیرامون مباحث مطرح شده اختصاص یافت. در بخش اختتامیه همایش که ساعت 10:45 روز دوم آغاز شد، از مقام علمی دکتر وهاب ولی به عنوان یکی از پیشکسوتان صاحب نظر در حوزه مطالعات سلجوقیان تجلیل به عمل آمد. سخنرانان این بخش دکتر الله یار خلعتبری، دکتر محمدتقی امامی خویی، دکتر توفیق سبحانی بودند که به بیان سخنانی درخصوص جایگاه علمی دکتر ولی، آثار و خدمات ایشان پرداختند. همچنین دکتر وهاب ولی از دیگر سخنرانان این بخش بودند. اختتامیه دومین همایش سلجوقیان با اهدای لوح تقدیر و تقدیم هدایایی از سوی انجمن ایرانی تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی، پژوهشکده تاریخ اسلام، سازمان زیباسازی شهرداری تهران و موزه آثار فرهنگی و نسخ خطی دکتر محمدصادق محفوظی به دکتر ولی کار خود خاتمه داد. شایان ذکر است چکیده مقالات دومین همایش فرهنگ و تمدن ایران در دوره سلجوقیان در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفت و در پایان به حاضران در همایش گواهی حضور اعطا شد. همچنین قرار است مجموعه مقاله های این همایش به زودی منتشر و در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار گیرد.

​