تاریخچه بازی تخته نرد

[*مینا*]

[h=2][/h]

بازی تخته نرد در گذرتاریخ با چنين تخته و اين مهره و ايـن كهنه حريف چشـم بردن بودت،عقـل تو بی‌بـنياد اسـت بـخت در آمد كار اسـت، نـه دانـسـتـن كـــارطاس اگر نيک نـشيند همه كس نـراد استدر جزوهء كوچكی به زبان پهلوی یكی از داستانهای مربوط بهپیدایش تخته نرد را می‌توان خواند:

در زمان پادشاهی انوشیروان خسرو پسرقباد، پادشاه هند «دیورسام بزرگ» برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتریخود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس بهدربار ایران فرستاد و «تخت ریتوس» دانا را نیز گماردهء انجام این کار ساخت. او درنامه‌ای به پادشاه ایران نوشت: «از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیزباید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوهء آنچه را که به نزد شمافرستاده‌ایم (شطرنج) بازگویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید». شاهایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ یک از دانایان در این چند روزچاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر كه جوانترین وزیر انوشیروان بودبه پا خاست و گفت: «این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند كه دو طرف با مهره هایخود با هم می‌جنگند و هر كدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود.» ورازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درودفرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن «تخت ریتوس» با بزرگمهر بهبازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس رابه نزد خود خواند و وسیلهء بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخدادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید.» دیورسام چهلروز زمان خواست، اما هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند «وین اردشیر» را چارهگشایی کنند و به این ترتیب شاه هندوستان پذیرفت كه باجگزار ایران باشد. اين بازی نوتخته نرد بود.

اين داستان در عين اينکه مقابلهء تفکر ايرانی با تفکر بيگانهرا نشان می‌دهد، يعنی دخالت تقدير و سرنوشت (نرد) و يا احاطهء کامل تدبير و عقلانسان بر زندگی (شطرنج)، احتمالاً حقيقت ندارد و تخته نرد به يک باره و توسط يک نفراختراع نشده است. اما در اينکه تخته نرد يکی از قديميترين بازيهای جهان است، شکینيست.

تا چندی پيش تصور می‌شد که خاستگاه تخته نرد در حدود پنج هزار سال پيشدر بين‌النهرين بوده است. در دههء بيستم ميلادی باستان‌شناس انگليسی سر لئوناردوولی (Sir Leonard Woolley) در خرابه‌های آرامگاه سلطنتی اور (عراق کنونی) يک بازیتخته نرد يافت که با بازيهای کنونی تفاوت چندانی ندارد. چند سال بعد در مقبرهءتوت‌انخ‌آمون در دلتای نيل تخته نردهای ديگری کشف شدند که قدمت آنها به ۱۵۰۰ سالقبل از تولد مسيح می‌رسد. بسياری از نقاشيهای ديواری مقبره حکايت از محبوبيت اينبازی دارند که هم بين توانگران و هم بين مردم عادی رواج داشته است.

امااکنون کهنترين تخته نرد جهان در شهر سوخته به همراه ۶۰ مهره يافت شده که بسيارقديميتر از تخته نرد گورستان سلطنتى اور در بين النهرين می‌باشد. اين كشف بزرگ،باستان شناسان را به اين نتيجه رسانده كه بازى تخته نرد از شهر سوخته به تمدن بينالنهرين رفته است. «منصور سجادى» باستان شناس و سرپرست هيات كاوش در شهر سوختهمی‌گويد: «اين تخته از چوب آبنوس و به شكل مستطيل است. روى اين تختهء بازى نقش يكمار حكاكى شده كه اين مار با پيچش به دور خود، ۲۰ حلقه ايجاد كرده است. اين ۲۰دايره در واقع ۲۰ خانهء بازى هستند. نقش مار روى تخته به گونه‌اى است كه در نهايتدم مار در دهان او جاى گرفته است.» به گفتهء سجادى ۶۰ مهرهء يافت شده در يك ظرفسفالى در كنار تخته قرار داشته اند. جنس اين سنگ ها از جنس سنگهاى رايج در شهرسوخته از جمله لاجورد، عقيق و فيروزه است. (منبع: شرق(
چندی پيش در جيرفت نيز پنج تختهء بازیبا قدمت حدوداً پنج هزار سال يافت شد که به گفتهء دكتر «يوسف مجيدزاده»، سرپرستگروه باستان شناسی جيرفت و حوزهء هليل‌رود، اين تخته‌ها مانند بازی تخته نرد به نظرمی‌رسند.

تخته نرد در جنوب اروپا به تدريج گسترش پيدا کرد. افلاطون، هومر ومشاهير يونانی ديگر آن را در نوشته‌های خود توصيف کرده‌اند. به جفت شش «آفروديت» می‌گفتند و رقمهای پايين‌تر تاس را «سگ» می‌ناميده‌اند. در بين روميان قديم بازیبيش از پيش محبوبيت و گسترش يافت. آنها با سه تاس بازی می‌کردند و سه نام مختلفبرای تخته نرد داشتند: Alea (ريختن تاس)، Tabulae (تخته، ميز) يا Ludus duodecim scriptorum (بازی دوازده‌خطی). در پمپئی يک نقاشی ديواری عظيم کشف شد که صحنهء اولآن دو رومی را هنگام بازی نشان می‌داد. در صحنهء دوم صاحب مسافرخانه دو بازيگر رابا خشم بيرون می‌اندازد.

با اين حال تخته نرد ديرتر، يعنی بعد از جنگهایصليبی در بقيهء اروپا رواج پيدا کرد. به آن نرد، Tric Trac ،Puff، Tables يا Plakoto می‌گفتند و با دو تاس بازی می‌کردند. Tabula، نوع رومی بازی، در تمام اروپاگسترش يافت. در ابتدا بازی اشرافيان بود، اما به تدريج بين مردم عادی نيز محبوب شد. کليسا قرنها سعی کرد که جلوی اين نوع قمار را بگيرد و موفق نشد.

اما تختهنرد در هيچ نقطهء جهان غرب مانند انگلستان رواج و محبوبيت نداشته است. طبق گزارشهایشفاهی ريچارد شيردل به خاطر علاقهء سربازانش به اين بازی مرتب دچار دردسر می‌شدهاست، به همين دليل دستور داده بود که هيچ فردی با درجهء پايينتر از شواليه اجازهءبازی به شرط برد و باخت پول ندارد.

اولين مسابقهء بين‌المللی تخته نرد بههمت شاهزاده Alexis Obolensky در سال ۱۹۶۴ در جزاير باهاما انجام شد و از آن زمانبه بعد سالانه تکرار می‌گشت. در دههء ۷۰ اولين کتابهای قوانين بازی نوشته شدند وباعث گسترش بيش از پيش تخته نرد گشتند. شخصيتهای مشهوری مانند کريستينا اوناسيس (Christina Onassis) دختر ميلياردر معروف يونانی آريستوتلس اوناسيس، گونتر ساکس (Gunther Sachs) وارث کارخانهء اوپل و شوهر سابق بريژيت باردو، يو هفنر (Hugh Hefner) ناشر مجلهء پلی‌بوی و غيره به رواج بيشتر اين بازی در جهان غرب دامن زدند.

در ايران اين بازی با وجود مخالفتهای متعصبان مذهبی که با هرگونه تفريح وشادی و هيجان بی‌آزار دشمن هستند کماکان محبوبيت خود را حفظ کرده است. از محمدپيامبر مسلمانان نقل شده که «هر كس نرد بازى كند مثل اين است كه دستش را در گوشت وخون خوک رنگ كرده است» و «هر كس نرد بازى كند به راستى كه از خدا و رسولش نافرمانىكرده است». طبق اين گفته و حديثهای ديگر در اسلام بازی با نرد ولو بدون برد و باختحرام شناخته شده است. با اين حال پير و جوان بدون توجه به اينگونه فرمانها و فتواهااين بازی زيبا و مهيج را تا امروز زنده نگه داشته‌اند.

تخته نرد از يک تختهءدو قسمتی و دو تاس تشکيل گشته که در هر طرف تاسها، اعداد يک تا شش با ستاره‏ها ياخالهايى ريز نشان داده شده است.

باختم با پاكبازان، عالم خاكى به خاکوزپى آن عالم اينک در قمارى ديگرمبردم از نراد گيتى يک دو داو اندر سهزخمگرچه از چار آخشيج و پنج حس در شش ‏درمتوجه کنيد به ظرافت خاقانى کهچگونه اعداد يک تا شش را در يک بيت جا داده است. واژهء «داو» در مصرع سوم يکی ازاصطلاحات رايج تخته نرد است، يعنى اينكه يكى از دو حريف ادعا كند كه بازى را خواهدبرد و از ديگری بخواهد كه تسليم شود. «آخشيج» به معنای عنصر می‌باشد، چار آخشيجيعنی عناصر چهارگانه.

ستاره‏ها يا خالهاى روى تاس (کعبه) نشانهء ستاره‏هاىآسمان هستند كه گردش و وضعيت آنها سرنوشت انسانها را رقم می‌زنند و کاسهء کوچکچرمينی که در آن تاسها می‌غلتند و واژگونه روی تخته گذاشته می‌شود حکم ظرف آسمان رادارد که روی زمين (تخته) قرار گرفته است.

اگر عدد يک طرف تاس را با عدد طرفمقابل آن جمع كنيم عدد ۷ را به دست می‌آوريم كه نشانهء هفت روز هفته است. تختهء اينبازى دو خانهء دوازده‌گانه دارد، به نيت ۲۴ ساعت شبانه‏روز. ۳۰ مهره روزهای ماه رانشان می‌دهند، با پانزده مهرهء سفيد به نشانهء پانزده شب مهتابى و پانزده مهره سياهبه نشانهء پانزده شب تاريک. تخته نرد به چهار قسمت تقسيم شده است كه نمايانگر چهارفصل سال يا چهار عنصر باد و آب و خاک و آتش است.

يکی از نخستين كتابهاىايرانى دربارهء بازى تخته نرد «رسالهء قمارخانه» نوشتهء محمد امين ميرزا قاجار پسرفتحعلى شاه می‌باشد. نويسنده در اين كتاب به ۹ بازى رايج و مرسوم عصر خود پرداختهاست، از جمله تخته نرد. محمدعلى جمالزاده در مقالهء «بازى نرد قبل از سامانيان» دربارهء گذشتهء تاريخی اين بازی نوشته است. اخيراً نيز کتابی با عنوان تخته نردتقدير يا تدبير نوشتهء ابوالقاسم تفضلی منتشر گشته که در آن به تاريخچهء تخته نرد وتأثير آن بر ادبيات فارسى پرداخته شده است (آقای ابوالقاسم تفضلی برادر مرحوم محمودتفضلی است که آثار جواهر لعل نهرو را به فارسی برگردانده. جالب اینکه پسرِ آقایمحمود تفضلی، دکتر شیوا تفضلی، نفر دوم مسابقات جهانی تخته نرد است و ریاست عالیهءمسابقات تخته نرد اروپای غربی را به عهده دارد! منبع) . كتابشامل بسياری از حكايات خواندنى و تاريخی، اشعار شاعران قديمى و تعبيرها و اصطلاحاتپيرامون تخته نرد می‌باشد.

همچنين می‌توان به كتاب «تخته نرد از ديدگاهتاريخ و ادبيات» نوشتهء عزيز نقدی‌وند اشاره کرد كه توسط انتشارات كليدر به چاپرسيده است. اين كتاب شامل اولين لغت‌نامهء تخته نرد می‌باشد و در عين حال پژوهشیاست در مورد سابقهء تخته نرد. مطالب ديگر از جمله قوانين و حركات مهره‌ها، اصطلاحاترايج در اين بازی، اشعار مربوط، كركری‌خوانی، انواع بازيهای از ياد رفتهء تخته نردو مقالات تحقيقی جالب هستند. .

​