[h=2]امور فطری انسان کدام است و موانع شکوفایی آنها چیست؟[/h]
در پاسخ به این پرسش ابتدا لازم است به نکاتی اشاره کنیم:
1. فرهنگ اسلام برای انسان، دو زندگی همگام قائل است؛ یکی مادی و حیوانی که استمرار آن با بهره**مندی از مادیات مانند نور، هوا، غذا و... میسر است، و دیگری معنوی و انسانی که ریشه آن فطرت و سرشت خدادادی و استمرار آن با تقویت و شکوفایی فطرت است. (1)
علم و صنعت، ابزار و وسایل مادی را اختراع کرده و بر جاذبه دنیا افزوده است، نیروی چموش برق و اتم را مهار کرده، اما نیروهای خطرناک شیطانی را فراموش کرده است.
از این رو برای آنهایی که هنوز فطرت**شان خاموش نشده است، نمایاندن راه برگشت لازم است.
2. تربیت یعنی رشد دادن و پرورش دادن و این مبنی بر پذیرفتن استعدادهایی در انسان است که وظیفه تربیت، بارور ساختن آنها است. فطرت با تربیت خویشاوندی خاصی دارد؛ (2) مانند هسته*ای که استعداد درخت شدن و میوه دادن در نهاد او است، و شکوفایی آن نیازمند پرورشهای دهقان با تجربه است.
بنابراین تربیت که نیاز جامعه انسانی است، چیزی غیر از شکوفایی فطرت نیست.
3. انسان موجودی مختار است و بر سر دو راهی سعادت و شقاوت قرار دارد. فطرت از درون او را بسوی سعادت راهنمایی می**کند و شریعت از بیرون.
در بیشتر موارد انبیاء و پیشوایان الهی یادآورنده (مُذَکَّر) میثاقهای فطری*اند و در برخی موارد ـ که فطرت به آنها راه ندارد ـ آموزنده (معلّم) اند؛ (3) چنانکه راهنمای او به سوی شقاوت نیز یا درونی (هوی و نفس اماره) و یا بیرونی (شیطان) است.
پس تربیت و شکوفایی فطرت، از انسان مختار، موجودی با کمال و سعادت می**سازد.
قرآن مجید همین واقعیت را گوش زد می*فرماید: «**و قسم به جا آدمی و آن که او را منظم ساخته، سپس فجور و تقوا (شر و خیر) را به او الهام کرده است. هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده رستگار شده و آنکس که نفس خود را با گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است.» (4)
برخی از امور فطری
اینک با توجه به نکات یاد شده، برخی از معرفتها و گرایش*های فطری یادآوری می**شود.
از آنجا که کانون فطرت عقل و دل است، لذا امور فطری به این دو کانون برگشت دارند و به این ترتیب فطریات یا از نوع (معرفت، شناخت و دریافتها) است که آن را فطرت عقل نامند و یا از نوع (خواست، گرایش و تمایلات) است که فطرت دل نامیده می**شود. (5)
1. خداشناسی و خداجویی
خداشناسی فطری است؛ یعنی، هر انسانی که دارای فطرت سالم و دست نخورده باشد، می-داند که در جهان موجود برتری وجود دارد که خالق اوست وبر همین اساس به جستجوی او می-پردازد (خداجویی) . او این شناخت را از کسی کسب نکرده و به دنبال دلیل آن نیست.
بشر از دیرباز مفهوم علیت و معلولیت را پی برده و همین کافی است که متوجه مبدء کل شده باشد. کنکاش از علت پدیده**ها فطری بشر است و این فطرت در مورد بحث از خالق هستی نیز جاری است. (6)
اگر خداشناسی و خداجویی حاصل تلقین و آموزش می**بود، باید هنگام ترس شدید و هجوم غمهای گران و خطرهای جانی، فراموش می**شدند؛ حال آنکه در چنین لحظاتی فطرت خداشناسی و خداجویی بیدار می**شود. (7) «**وَ إِذا مَسَّ النّاسَ ضُرٌّ دَعَوا رَبَّهُم مُنیبینَ اِلَیهِ» (8)
آیات و روایات دیگری نیز همین حقیقت را تأیید می**کنند، به عنوان نمونه قرآن می**فرماید: «**قُل لِمَنِ الأَرضُ وَ مَن فیها إِن کُنتُم تَعلَمُون، سَیقُولُونَ لِلهِ أَفَلا تَذَکَّرُون» (9) جمله آخر (آیا متذکر نمی**شوید؟) بیانگر این نکته است که خدا را می**شناسند و تنها یادآوری کافی است و یاد دهی و استدلال لازم نیست. امام باقر علیه السلام فرمود: «**فَطَرَهُم عَلی مَعرِفَهِ أَنَّهُ رَبُّهُم؛ (10) آنها را بر شناخت اینکه او پروردگارشان است آفرید.»**
2. خداپرستی و خداگرایی
فطرت انسانی به پرستش و خداگرایی تمایل دارد. هر کس در درون خود می**یابد که به چیزی یا کسی علاقه دارد و گویی همواره روان او را مانند مغناطیس نیرومندی به سوی خود می-کشاند. (11)
کیست این پنهان مرا در جان و تن کـز زبان من همی گویـد سخـن
این که گوید در دل من راز کیست بشنوید این صاحب آواز کیست (12)
باستان شناسان و جامعه**شناسان اعتراف دارند که در ادوار تاریخ، جامعه بی**پرستش و بی**خدا نبوده است. ساموئیل کینگ جامعه**شناس مشهور می**گوید: «**اساساً در جهان طایفه یا جامعه بدون باور و مذهب وجود نداشته است. ویل دورانت در تمام جوامع بشری نوعی پرستش را ثابت می*داند. (13)
شکوفایی این فطرت در گرو شناخت درست محبوب و معبود است. قرآن کریم ضمن پذیرش فطری بودن خداپرستی، خبر از اقوامی می**دهد که در اثر انحراف، محبوب ساختگی را بجای محبوب حقیقی می**پرستیدند.» **وَ مِنَ النّاسِ مَن یتَّخِذُ مِن ذُونِ اللهِ أَنداداً یحِبُّونَهُم کَحُبِّ اللهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً لِله»؛ (14) «**بعضی از مردم معبودهای غیر از خدا برای خود انتخاب می**کنند و آنها را همچون خدا دوست می**دارند، اما آنها که ایمان دارند، عشق**شان به خدا شدیدتر است.»**
حضرت ابراهیم علیه السلام با معرّفی درست خدای یگانه و بی**کفایتی دیگر موجودات، فطرت مردمان را این گونه بیدار می**کند: «**فَلَمّا جَنَّ عَلَیهِ اللَّیلُ رَأی کَوکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الآفِلینَ»؛ (15) «**هنگامی که [تاریکی] شب او را پوشانید، ستاره**ای مشاهده کرد. گفت: این خدای من است، اما هنگامی که غروب کرد گفت: غروب کنندگان را دوست ندارم.»**
3. یگانه پرستی (توحید)
قرآن کریم و روایات، فطرت انسانی را بر توحید می**دانند؛ قرآن می**فرماید: «**أَ أَربابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیرٌ*ام اللهُ الواحِدُ القَهّار»؛ (16) «**آیا خدایان پراکنده بهتراند یا خداوند یکتای پیروز؟»
پاسخ چنین پرسشی حتماً در سرشت و فطرت انسانی است.
علامه مجلسی در تفسیر سخن امام علی علیه السلام ـ که اخلاص و توحید را فطری معرّفی می**کند (17) ـ می**گوید: در سرشت انسان یکتاپرستی نهاده شده است، لذا از هر کس پرسیده شود چه کسی تو را آفریده، پاسخ می**دهد: خدا.
روایات زیادی آیه فطرت را به فطرت توحیدی تفسیر کرده**اند و این آیه شریفه را شاهد آورده**اند. (18) «**وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَقَ السَّماواتِ وَ ا لأَرضَ لَیقُولُنَّ اللهُ»؛ (19) «**هر گاه از آنان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفرید؟ مسلماً می**گویند الله.»**
توحید از اصول مهم ادیان الهی است و انحراف از آن خروج از دین فطری الهی است. مهم-ترین عامل خاموشی فطرت توحیدی، اعتماد و توکل نداشتن به خدای یگانه است. عدم شناخت قدرت خداوند و ناآگاهی از برقراری ارتباط با آن وجود یگانه موجب شده است برخی به شرکِ در عبادت یا کردگاری روی آورند.
4. معرفت و دوستی پیامبر اکرم علیه السلام و امامان علیهم السلام
ستایش از نیکان و خوبان، یک امر فطری است. گواه این مطلب، الگوپذیری انسان از اشخاص مورد علاقه و ایده**آل خود است. شاید در تاریخ انسانی کسی به پایه خوبی، نیکویی، مهربانی و بزرگواری رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام نیامده باشد، بنابراین هر فطرت سالمی وقتی متوجه چنین اشخاصی شود، بدون آموزش و استدلال، محبت آنان را در دل، و معرفتشان را در سر می**گیرد.
بر همین اساس در روایات، دوستی اهل بیت علیهم السلام را یکی از مسائل فطری معرّفی کرده**اند. (20)
عَن ابی عبدالله علیه السلام فِی قَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ : «**فِطرَهَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها قالَ هِی التَّوحِیدُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ أَنَّ عَلِیاً أَمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام؛ (21) امام صادق علیه السلام در مورد سخن خداوند که فرمود: (فطره الله التی فطر الناس علیها) می**گوید: آن همان توحید است و اینکه محمد رسول خداست و اینکه علی امیر المؤمنین است.»**
امام سجاد علیه السلام فرمود: «**لَنُورُ الإِمَامِ فِی قُلُوبِ المُؤمِنین؛ (22) نور امام در دلهای مؤمنان است.»**
5. معاد باوری
عشق به جاودانگی و تنفر ازنابودی، در نهاد هر انسانی وجود دارد. بشر در طول تاریخ، مرگ را پایان هستی نمی**دانست. از وسایل و ابزاری که درگورستانهای گوناگون از زمانهای بسیار قدیم بدست آمده است، این باور عمومی بدست می**آید که بشر مرگ را دروازه ورود به سرای دیگر می**دانسته است. معاد در اکثر آیات به معنی برگشت به خداوند است و این معنی فطری انسانها است (23) و حکمای اسلامی به تحلیل فطری بودن معاد پرداخته**اند. (24)
شیطان با آگاهی از این فطرت به حضرت آدم علیه السلام پیشنهاد زندگی جاوید را داد. «*هل أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَهِ الخُلدِ وَ مُلکٍ لا یبلی»؛ (25) «**آیا تو را به درخت زندگی جاوید و ملکی بی**زوال راهنمائی کنم؟»
مجله «**ریداز ایجست» از قول «**نورمان فلنست بیل» دانشمند سرشناس می**نویسد: «**ایمان و اعتقاد فطری به زندگی پس از مرگ، بهترین و نیرومندترین دلیل برای تحقیق و واقعیت چنین جهان و زندگی**ای است. هرگاه خداوند بخواهد بشر را نسبت به موضوعی قانع سازد، عوامل و اسباب ایمان به آن را در غریزه و فطرت او قرار می**دهد... .» (26)
آن گاه که انسان دریای وجودی خود را بر برکه دنیایی و خواهشهای تنگ جسمانی اسیر می-کند، کدورت جلوه این فطرت را می**پوشاند و می**گوید: «**أَ أِذا کُنّا تُراباً وَ آباؤُنا أَ إِنّا لَمُخرَجُون»؛ (27) «**آیا هنگامی که ما و پدرانمان خاک شدیم [زنده می**شویم] و از دل خاک بیرون می**آییم؟»
و هر گاه در خود اندیشه کند، در می**یابد که همان خدایی که نخستین بار او را آفرید، توان دارد بار دیگر او را از دل خاک بیرون آورد؛ بلکه زنده ساختن مجدد (معاد) بسیار آسان**تر از آفرینش ابتدایی او است «**قُل یحییهَا الَّذی أَنشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ»؛ (28) «**بگو همان کسی آن را زنده می-کند که نخستین بار آن را آفرید.»**
6. حقیقت جویی
انسان در پرتو اندیشه، حق را می**فهمد و در پرتو فطرت آنرا دوست دارد. دلیل فطری بودن آن نیز وجدان است و هر کسی با مراجعه به وجدان خود حق دوستی را می**یابد و از همین رو است که انسانهای ظالم و بدکار، تلاش می**کنند روی کارهای زشت خود پرده بکشند و یا آن را توجیه کرده و لباس حق بپوشانند و در صورت امکان، ندامت و پشیمانی خود را اعلام کنند. (29)
در روان**شناسی از این فطرت به حسّ حقیقت جویی یا حسّ کاوش تعبیر می**شود. (30)
شیطان درون (هوی) با همدستی شیطان بیرون (ابلیس) با حقیقت مبارزه می**کند. گاهی این دو بر انسان چنان چیره می**شوند که خرد و اندیشه او را به خدمت خویش می**گیرند و فطرت حق خواهی را چنان زبون می**سازند که به توجیهات و وارونه کردن حق و باطل راضی می**شود.
پس عامل شکوفایی فطرت حق طلبی، شناخت حق و به خدمت گرفتن خرد در راه حصول آن است.
7. قدرت طلبی
میل به قدرت، توانایی بر انجام هر کاری و تصرف در موجودات دیگر نیز ریشه در فطرت انسان دارد. دست و پا زدن نوزادان، برتری خواهی کودکان بر همدیگر و آرزوی رسیدن به مناصب مهم در بزرگان، وجود چنین فطرتی را مسلم می**کند.
هفت اقلیم ار بگیرد پادشاه هم چنان در بند اقلیمی دگر (31)
قدرت طلبی تا مادامی که مزاحم حقوق دیگران نباشد و در سایه عقل و نقل کار کند، با ارزش است، اما اگر از محدوده انسانی خود خارج شود، دیگر حد و مرز نمی**شناسد؛ بلکه تا آنجا پیش می**رود که انسان برتری خود را به قیمت نابودی دیگران می**خواهد و این افول فطرت است. قدرت طلبی انسان محدود به ابزار محسوس نمی**شود، بلکه او به دنبال تسخیر جن و ارواحو سحر و... نیز می**رود.
اگر انسان قدرت طلب بداند که حول و قوه نهایی، تنها از آن خداوند است، و قدرت او به تبع وجودش محدود و ناچیز است و نیز تمام انسانها و موجودات زنده حق حیات و بهره**گیری از قدرت خود را دارند، این فطرت خداداد را در مسیر صحیح آن به کار می**برد.
نیم نانی گر خورد مرد خدای بذل درویشان کند نیمی دگر (32)
8. زیبایی دوستی
چه کسی چشم انداز زیبا، خط زیبا، معماری زیبا، صورت زیبا، و... را نمی**شناسد، از تماشای آنها لذت نمی**برد و به آنها گرایش ندارد؟ تا امروز کتاب یا مدرسه زیباشناسی معرّفی نشده است، چون زیبایی را همه می**شناسند و به آن علاقه دارند.
درست است که انسان به خطار نیاز، خانه می**سازد اما فطرت او می**گوید خانه را با معماری زیبا بسازد.
یکی از جهات اعجاز قرآن، زیبایی آن است. (فصاحت و بلاغت) . (33)
عامل اصلی شکوفایی این فطرت، آسایش و فرصت است تا انسان مجال بروز این فطرت را بیابد. (34) در این روزگار که آسایش نسبی فراهم شده است، صحنه**هایی از توجه بشر به هنر و زیبایی و جمال دیده می**شود. مهم**ترین مسئله، پربار شدن و جهت دهی این فطرت است، تا سراب بجای آب و مجاز بجای حقیقت عرضه نشود.
فطرت سالم از زیباییهای پیرامون خود به سازنده آنها می**اندیشد و زیبایی حقیقی را در اخلاق و عفاف و معنویت می**یابد که «**اَلمَجازُ قَنطَرَهُ الحقیقَه؛ مجاز پل ورود به حقیقت است.»**
موانع عمومی شکوفایی فطرت
نتیجه سخنان پیشین این شد که، سرشت انسان بر پاکی و نورانیت است و ناپاکیها، تاریکیها و زشتیهای او عارضی و بخاطر انحراف می**باشد. شناخت عوامل انحراف، راه شکوفایی سرشت اولیه را باز می**کند. در حدیث آمده است: «**إِنَّ اللهَ خَلَقَ الخَلقَ جَمیعاً مُسلِمینَ أَمَرَهُم وَ نَهَاهُم وَ الکُفرُ اسمٌ یلحَقُ الفِعلَ حِینَ یفعَلُهُ العَبدُ؛ (35) خداوند همه مردم را مسلمان خلق کرده است و آنان را امر و نهی نموده است. و کفر اسمی است که بر عقل انسان هنگامی که آن را انجام می**دهد عارض می**شود.»**
در اینجا به پاره**ای از عوامل انحراف اشاره و مشروح آن به منابع مربوط واگذار می**شود. (36)
1. جهل
عدم آگاهی از خویشتن و محدودیتهای وجودی خود و نیز ناآگاهی نسبت به ابعاد معنوی موجب می**شود که انسان خود را حیوانی محدود در دنیا و خواهشهای حیوانی بپندارد و تا آنجا پیش رود که خود را محور هستی قلمداد کرده و تمام برنامه**ها را در جهت تأمین نیازها و لذتهای حیوانی خود تنظیم کند. برداشت چنین انسانی از دنیا این است که: «**إِن هِی إلّا حَیاتُنَا الدُّنیا وَ ما نَحنُ بِمَبعُوثین»؛ (37) «**چیزی جز این دنیای ما نیست و ما مبعوث نمی**شویم.»**
جهل به خود موجب جهل به خالق می**شود که نتیجه آن انکار خالق یا شرک است. قرآن می-گوید: «**قُل أغیر الله تَأمُرونّی أعبُدُ اَیها الجَاهِلُونَ»؛ (38) «**بگو آیا به من دستور می**دهید که غیر خدا را بپرستم؟*ای جاهلان!»
یهود از حضرت موسی علیه السلام خواستند که خداوند را به آنها نشان دهد؛ ولی پاسخ حضرت این بود که «**اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلُونَ»؛ (39) «**شما جمعیتی نادان هستید.»**
بت پرستی قریش، سرزمین هند و... نیز همه معلول جهل است. (40)
خلاصه عدم آگهی از خود و خدا، بسیاری از فطرتهای انسان را به خاموشی می**کشاند.
2. هواپرستی
امام علی علیه السلام فرمود: «**پیروی از هوای نفس مانع راه حق است.» (41)
از نظر قرآن کریم نیز پیروی از هوا موجب انحراف از راه خدا می**شود (42) و در این مسیر انسان تا آنجا پیش می**رود که هوا را به جای خدا می**نشاند. (43)
بس که ماندم به قفس رنگ گل از یادم رفت گرچه با عشق وی از مادر گیتی زادم
3. خودبینی و تکبر
غرور و خود خواهی چنان پرده**ای روی فطرت می**کشاند که انسان با وجود علم و آگاهی از حق، با آن مبارزه و مخالفت می**کند. قرآن می**فرماید: «**وَ جَحَدُوا بِها وَ استَیقَنَتها أَنفُسُهُم ظُلماً وَ عُلُوًّا.» (44)
تکبر و غرور فرعون را به طغیان کشید تا آنجا که مهم**ترین موارد فطری را فراموش کرد؛ خداوند می**فرماید: «**[ای موسی] به سوی فرعون برو که طغیان کرده است... و [فرعون] گفت من پروردگار برتر شما هستم.» (45)
4. پیروی از حس و تجربه
حسّیون نخیال می**کنند که تمام هستی در همین دنیای مادی خلاصه شده و بیرون از آن چیزی وجود ندارد. پیشرفتهای علوم تجربی نیز موجب غرور بیشتر آنها شده تا آنجا که می**گویند: «**آنچه در تجربه مادی نگنجد پذیرفتنی نیست» و بر این اساس با فطرت انسانی به مبارزه برخواسته**اند.
مطالعه روی یک ماشین یا یک کار هنری، دست سازنده آن را می**نمایاند، از این رو دانشمندان معروف تجربی که فطرت خود را بدست تجربه و حس نداده**اند، اعتراف دارند که: چون ماده نمی**تواند قوانین حاکم بر خود را بیافریند، ناچار عامل غیر مادی در کار است. (46)
پیروی از شیطان، دنیا گرایی، تعصب و... از دیگر عوامل انحراف فطرت است و دوری از تبلیغات ویرانگرِ فطرت و دین، تذکر و یادآوری و... از عوامل شکوفایی فطرت ذکر شده است.
