مقدمه
بسم الله الرحمن الرحيم
تفسير قرآن ، يكى از علومى است كه همراه با علم قرائات ، تجويد و تاريخ قرآن سابقه آن تا عصر پيغمبر (ص ) كشيده مى شود.از ديرباز تاكنون كوششهاى گسترده و طاقت فرسايى پيرامون ((تفسير)) انجام پذيرفته و مى پذيرد و هر يك از عالمان و انديشمندان به فراخور توان خويش در اين راه كوشيده و تفاسير متعددى را به رشته تحرير درآورده اند.
در تفاسير مختلف ، مباحث ادبى ، اختلاف قرائت ، شاءن ، نزول آيات ، بيان آيات ، شرح آيات الاحكام ، بحثهاى اخلاقى ، كلامى ، عرفانى ، حكمى ، اجتماعى و سياسى ديده مى شود. هر يك از مفسرين در اثر خود يك يا چند باب از مباحث فوق را آورده اند. آنها به تناسب دركى كه از پرده از روى اسرار اين كتاب الهى بردارند، چون در حقيقت تفسير به معناى برداشتن پرده از آيات الهى است . حضرت امام (س ) مى فرمايند
(به طور كلى معنى تفسير كتاب آن است كه شرح مقاصد آن كتاب را بنمايد؛ و نظر مهم به آن ، بيان منظور صاحب كتاب باشد. اين كتاب شريف ، كه به شهادت خداى تعالى كتاب هدايت و تعليم است و نور طريق سلوك انسانيت است ، بايد مفسر در هر قصه از قصص آن ، بلكه هر آيه از آيات آن جهت اهتداء به عالم غيب و حيث راه نمايى به طريق سعادت و سلوك طريق معرفت و انسانيت را به متعلم بفهماند. مفسر وقتى مقصد از نزول را بما فهماند مفسر است ، نه سبب نزول به آن طور كه در تفاسير وارد است (1))).
امام (س ) با اين بينش و انديشه كوشيده اند تا مقاصد قرآن را در آثار و سخنان خود بيان كنند و راهى براى تربيت نفوس فراهم آورند. به همين دليل ايشان به تناسب از روشهاى مختلف تفسير سود جسته و در برخى از آن روشها، گوى سبقت از ديگران ربوده اند. حضرت امام (س ) تلاش كرده اند تا با رفع حجاب از اسرار قرآن مقاصد آن را براى جويندگان حقيقت روشن نمايند.
روح قرآن و الهام از اين صحيفه نورانى و مائده آسمانى در سراسر تاءليفات و سخنان و اعمال ايشان بارز و آشكار است ، اما آثار خاص امام (قدس سره ) در پيرامون فهم قرآن را مى توان به چند دسته تقسيم كرد: تفسير كامل تعدادى از سوره هاى قرآن ، تفسير آيات الاحكام در آثار فقهى و اصولى ، تفسير برخى از آيات بطور پراكنده و به تناسب مباحث ، تطبيق و استشهاد به آيات قرآن در موارد مختلف در زمينه هاى عرفانى و اخلاقى و سياسى و اجتماعى .
مؤ سسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خمينى (س ) بنا به رسالتى كه بر عهده دارد مصمم است تمامى آثار تفسيرى و قرآنى حضرت امام (س ) را به علاوه ديدگاههاى ايشان راجع به قرآن ، به صورت مجموعه هاى منظم و منسجمى منتشر سازد، و تفسير سوره حمد اولين اثر از اين مجموعه هاست كه در اختيار علاقمندان قرار مى گيرد.
روش تفسيرى امام (س ) در مواردى كه يك سوره را بطور كامل تفسير كرده اند. روش عرفانى و تربيتى است ، زيرا ايشان قرآن را دربردارنده معارف و مربى انسان مى دانند، اين روش در برخى از آثار گذشتگان نيز ديده مى شود كه آثار تفسيرى خود را به روش حكمى و عرفانى و اخلاقى نگاشته اند، مانند تاءويلات القرآن عبدالرازق كاشانى ، كشف الاسرار ميبدى ، تفسير سوره حمد، و اعجازالبيان فى تاءويل القرآن اثر صدرالدين قونوى و تفسير القرآن الكريم اثر صدرالمتاءلهين شيرازى .
تفسير امام بر ((فاتحة الكتاب )) مشحون از نكات دقيق و لطافتهاى عرفانى است كه اين اثر را در جايگاهى برتر و بالاتر و از يك اثر مقتبس از ديگران قرار مى هد، اين روح بزرگ قرآن شناش زمان ماست كه اين حقايق را دريافت كرده و به خامه قلم و بيان درآورده است و مقايسه بين تفسير امام پيرامون ((سوره حمد)) با ديگران آثار مفسران اهل نظر و عرفان اين حقيقت را بر اهل معرفت آشكار مى سازد كه مجال شرح بسط آن نيست .
با توجه به جايگاه و اهميت آثار امام (س ) در زمينه قرآن در قدم اول مجموعه آثار ايشان را در تفسير ((سوره حمد)) چنانكه اشاره شد در اين رساله گرد آورده ايم . و همچنين به اين دليل كه آنچه تاكنون به عنوان تفسير حمد از حضرت امام (س ) انتشار يافته و شهرت گرفته است ، فقط دروس تفسير ايشان است كه در سال 58 افاضه فرموده اند، و اين دروس فقط بحث ((بسم الله الرحمن الرحيم )) و الحمد را آن هم نه به كمال دربر دارد لذا بسيارى از افراد گمان كرده اند كه تمامى اثر امام در پيرامون ((سوره حمد)) به همين اندازه است . كتاب حاضر در جهت اصلاح چنين برداشتى ، در چهار بخش تنظيم يافته است تا مجموعه كاملى از آثار امام (س ) در پيرامون حمد در اختيار جويندگان معارف قرآنى قرار گرفته باشد.
بخش اول : تفسير موجزى است از سوره حمد كه در كتاب گرانسنگ ((سرالصلاة )) به مناسبت بحث قرائت آمده است ، اين اثر در سال 1358 ه* ق (1318)نگاشته شده است .
بخش دوم : تفسيرى است كه مى توان آن را تفصيل و تبيين تفسير حمد ((كتاب سرالصلاة )) دانست كه در سال 1361 ه* ق (1321 ه* ش ) به مناسبت بحث قرائت در كتاب ((آداب الصلاة )) نگاشته اند.
بخش سوم : مجموعه پنج جلسه درس تفسير ايشان است كه در سال 1358 شمسى از تلويزيون جمهورى اسلامى ايران پخش گرديد و با بيمارى حضرت امام (س ) و مخالفتهاى برخى از مقدسين كه مخالف طرح اين نوع سخنان بودند براى هميشه تعطيل گرديد و طالبان و تشنگان معارف را از آن محروم كرد.اين بخش با نهايت ، وسواس * ويرايش شده ، تا تغييرى در كلام ايشان بوجود نيايد و به همين دليل از تغيير لحن گفتارى به نوشتارى نيز استفاده نكرده ايم ، فقط در جهت فهم بهتر عبارات ايشان برخى تغييرات و اضافات را انجام داده ايم كه از آن گريزى نبود.
بخش چهارم : فرازهاى پراكنده اى است كه در معنى ((بسم الله )) و ديگر فقرات سوره حمد در آثار مكتوب و شفاهى ايشان وجود داشته است . لازم است اشاره شود پاره اى از مطالب اين قسمت از آثار مكتوب امام به زبان عربى انتخاب شده است كه به لحاظ حفظ امانت ، عين متن عربى آن با حروف سياه آورده شده و ترجمه فارسى كه ذيل آن با حروف نازك آمده توسط تنظيم كنندگان اين مجموعه صورت گرفته است . ناگفته نماند برخى از موارد اين قسمت جنبه تطبيق و يادآورى و پند و موعظه را دارد ((و از تفسير)) به معناى مرسوم آن خارج است ولى درج آن ، به جامعيت مورد نظر كمك مى نمايد.
در تنظيم اين اثر نيز مانند ديگر آثار منتشره از سوى مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام كوشيده ايم ، حواشى حضرت امام (با ستاره مشخص شده )، پاورقى ، ترجمه متون عربى و فهارس لازم آورده شود، تا محققين و صاحبنظران ارجمند با سهولت بيشترى از اين مجموعه بهره مند شوند. اميد است پرتو انوار فروغ اين هدايت گر ((ناس )) روشنى بخش * دلهاى طالبان اسلام ناب گردد و روح مطهر اين مفسر فرزانه در جوار قرب الهى ، آرام و مطمئن ، شاهد جلوه هاى روزافزون حضور قرآن در صحنه حيات پرعزت مسلمين باشد.
مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى .