*JujU*
کاربر انجمن
- تاریخ ثبتنام
- Nov 6, 2013
- ارسالیها
- 2,786
- پسندها
- 394
- امتیازها
- 83
- محل سکونت
- تهران
- تخصص
- فکر کردن به چیزایی که دیگران ساده ازش رد میشن
- دل نوشته
- هر روز معجزه است اگر به خدا ایمان بیاوریم..
اعتبار :
زمان واکنش
[h=1]چکیده[/h]مبحث زمان واکنش از جمله موارد مطرح شده در روانشناسی تجربی میباشد و میتوان گفت یکی از مهمترین مطالب در این علم است که هم از نظر علمی دارای مطالب و شاخههای فراوانی است و هم از نظر عملی بسیار مفید و پرثمره برای زندگی انسان امروزی میباشد. از ثمرات بسیار قابل لمس این شاخه، بحثی است که در روانشناسی کار و استخدام از آن صحبت میشود. اگر افراد مورد نظر برای استخدام از تستهای زمان واکنش سربلند بیرون آیند و سپس استخدام شوند آثار بسیار مثبتی خواهد داشت که در اثنای مقاله به آنها اشاره خواهد شد. هدف ما از این نوشتار پرداختن به این موضوع و معرّفی آن میباشد و در انتهای کار به آزمایشی که در آن به صورت عملی و با استفاده از دستگاه سنجش زمان واکنش انجام شده است، خواهیم پرداخت و نتایج به دست آمده را مطرح خواهیم کرد. امّا قبل از آن به تبیین اصول و مبانی نظری مبحث زمان واکنش خواهیم پرداخت تا محلّ بحث به خوبی روشن گردد.کلیدواژه: زمان واکنش[1]، دستگاه سنجش زمان واکنش[2]، روانشناسی کار، هوش مکانیکی[3]
[h=1]مقدّمه[/h]« ... بيماريهاي قلبي عروقي، استعمال دخانيات، حوادث و صدمات جادهاي به عنوان سه تهديد رو به رشد در کشورمان تلقّي ميشود که هزينههاي مالي بسياري بر جامعه تحميل ميکند و نيازمند عزم ملّي براي پيشگيري از آنها هستيم.»این نوشته بخشهایی از یک مقالهی پزشکی نیست. بلکه قصد نویسنده از درج و نوشتن این مقاله ارائهی برخی از آمارهای سوانح جادّهای میباشد که در کشور ما رخ میدهد. حال آماری هولناکتر در پیش خواهد آمد:«بنا بر اعلام رئيس ستاد ديهی کشور تصادفات رانندگي در ايران در 30 سال اخير800 هزار کشته و 9 ميليون مجروح برجاي گذاشته و اين در حالي است که 430 هزار راننده در نتيجهی عواقب رانندگي در زندانها به سر ميبرند. اين آمار وحشتناک حاکي از آن است که خودرو در حالي که ميتواند بهترين وسيله براي ياري رساندن به مردم باشد همچنان دردسازترين وسيله براي مردم است.» (شرفشاهی)حال گذشته از خود رانندههای وسایل نقلیّه و مقتولان حوادث جادّهای، در نظر بگیرید خانوادههای آنان و اقوام و فامیل که در چه وضعیّتی به سر میبرند. خانوادهای، داغدار عزیزی است که در یک سانحهی رانندگی کشته شده است؛ حال او میتواند جوانی بیست ساله یا پیرمردی نود ساله و یا حتّی نوزادی شیرخوار باشد. با کمی تصوّر میتوان اندکی از حسّ خانوادهی مقتول را احساس کرد. از سوی دیگر خانوادهی رانندهی مقصّر را در نظر بگیرید. آنها هم وضعی بهتر از وضع خانوادهی مقتول ندارند. آنها هم داغدار هستند امّا داغدار پدری یا همسر یا سرپرست و نانآوری که هماکنون در زندان و در انتظار آیندهای مبهم لحظه لحظهی عمرش را سپری میکند. در نظر بگیرید وضعیّت روحی- روانی همسر او را که هماکنون به چه وضعی رسیده است یا دختر دَمِبخت او که از این به بعد با چشم دیگری به او نگاه میشود و یا پسر بچّههایی که چشم پدر را دور دیده و با سوء استفاده از وضعیّت روحی- روانی مادر به شیطنتهای بعضاً خطرناک میپردازند. پس ملاحظه میکنیم که با یک تصادف دلخراش تنها طرفین تصادف نیستند که ضرر میبینند بلکه گاهی این حادثه یک نسل را متأثّر میکند.«در زمينهی مرگ و مير ناشي از حوادث جادّهاي هنوز ايران در جهان در صدر قرار دارد و مرگ و مير در اثر تصادف در ايران، دومين علت مرگ و مير در کشور است. چهار عامل انسان، جادّه، وسيلهی نقليّه و محيط در پديد آمدن تصادفهاي رانندگي مؤثّر است امّا در واقع 90 درصد تصادفات رانندگي ناشي از عامل انساني است که گاهي اوقات ناديده گرفتن مقررات، خطاهاي رانندگي، خستگي، خوابآلودگي، مصرف موادّ مخدّر و رانندگي جوانان بهويژه در اواخر شب يا تعطيلات آخر هفته نقش بسزايي در افزايش آمار تصادفات دارد.» (همان)«آمارها نشان ميدهد کشتههاي ايران نسبت به تعداد جمعيّت و تعداد خودرو 6 برابر آلمان است. در ايران سالانه حدود 28 هزار نفر در تصادفات رانندگي جان خود را از دست ميدهند؛ يعني 76 نفر در هر روز و 3 نفر در هر ساعت که اين ميزان نزديک به 6 برابر آلمان است.» (همان)در اروپا از سال 1920م. برای گزینش رانندگان وسایل رانندگی سنگین و پایهی یک و همچنین رانندگان مترو از آزمونهای روانشناسی استفاده میشود تا صلاحیّت این رانندگان برای مسئولین امر احراز شود. کشتههای سوانح راننگی کلّ اروپا از کشتگان حوادث رانندگی کلّ ایران کمتر است. (مطالب کلاسی)شاید در ابتدای مطالعهی مقالهی پیشرو برای شما این سؤال ایجاد شده بود که این آمار و مطالب به عنوان و تیتر مقالهی پیشرو چه ربطی دارد؟ امّا به نظر میرسد که با ادامهی مطالعه و رسیدن به نقطهی فعلی کمی مطلب واضحتر شده باشد.یکی از ثمرات بحث زمان واکنش در استخدام و به کار گرفتن کارگر، راننده، خلبان و ... برای کارفرمایان روشن میشود. به صورت کلّی میتوان گفت که هر کسی شایستگی و توانایی انجام هر کاری را ندارد. برخی کارها ممکن است به سبب روزمرّه شدن مهم به شمار نیایند، مانند رانندگی، امّا با به وقوع پیوستن برخی حوادث و نگاه به برخی آمارهای موجود این را تصدیق خواهیم کرد که این اعمال را نباید ساده نگریست و هر کسی توانایی و شایستگی این را ندارد که متصدّی این امور شود. به عنوان مثال هر کسی شایستگی خلبان شدن ندارد حتّی اگر او استاد و مدرّس دورههای آموزشی خلبانی باشد. زیرا ماهیّت این شغل جنبههای دیگری غیر از سواد لازم دارد. این گونه مهارتهای دیگر که از آنها به هوش مکانیکی و مهارتهای روانی- حرکتی تعبیر میشود نیز در کنار علم به اصول خلبانی از ضروریّات یک خلبان میباشد. (همان)در این نوشتار قصد ما بر این است تا به موارد مطرح شده، از دیدگاه علم روانشناسی و به بیان دقیقتر، علم روانشناسی آزمایشگاهی نگاه کنیم. در روانشناسی آزمایشگاهی به سنجش و اندازهگیری سرعت زمان واکنش افراد پرداخته میشود و این میزان با مقیاس ثانیه و میلیثانیه به صورت دقیق توسّط دستگاهسنجش زمان واکنش[4] ثبت میگردد.
[h=2]تعریف زمان واکنش[/h]طبق مطالبی که در کلاس درس روانشناسی تجربیِ استاد دکتر خدادادی مطرح گردید تعریف زمان واکنش به این صورت بیان شده است:«حدّاقل زمانی است که انسان در پاسخ به یک محرّک ساده و به شکل ارادی صرف میکند.»به بیان خلاصه اینکه:«فاصلهی زمانی بین ارائهی محرّک و ظهور پاسخ» (اتکینسون، 1387، ص 703)اتکینسون در صفحهی 144 از کتاب زمینهی روانشناسی هیلگارد میافزاید:«این روش را روانشناس و فیزیولوژیدانی به نام هرمان فون هلمهولتس[5] (1850) ارائه کرد. هلمهولتس زمان واکنش را برای اندازهگیری سرعت تقریبی هدایت اطّلاعات در رشتههای عصبی به کار میگرفت.»از نظر نویسندهی کتاب مذکور زمان واکنش دو نوع است، زمان واکنش ساده[6] و زمان واکنش انتخابی[7]. در زمان واکنش ساده به محض تشخیص محرّک میباید دکمهای را فشار داد یا پاسخ سادهی دیگری مانند حرکت چشم یا پاسخی صوتی نشان داد. در پژوهشهای مربوط به تشخیص سادهی محرّک، معمولاً همین نوع پاسخها اندازهگیری میشوند. این قبیل پژوهشها غالباً نشان داده که هر چه شدّت محرّک کمتر باشد زمان واکنش بیشتر است. اگرچه شدّت صوت همیشه کاملاً بالاتر از آستانهی مطلق شنوایی است، با این حال زمان واکنش به صوتهای شدیدتر کوتاهتر است. در مورد زمانهای واکنش ساده در تشخیص محرّکهای دیداری و بساوشی، نتایجی مشابه به دست میآید.در مورد زمان واکنش انتخابی، بسته به محرّکی که ارائه میشود میبایست یکی از چند پاسخ متفاوت داده شود. برای مثال، در پاسخ به نور قرمز فشردن دکمهی سمت راست و در پاسخ به نور سبز دکمهی سمت چپ را فشار دهد. از این روش معمولاً در پژوهشی دربارهي افتراق استفاده میشود. همانطور که میتوان انتظار داشت، هر چه تفاوت بین محرّکها کمتر باشد، زمان واکنش بیشتر است. برای مثال برای بیشتر مردم تمیز بین قرمز و سبز آسانتر است تا بین قرمز و نارنجی. (اتکینسون، 1387)البته نوع دیگری از محّرک و پاسخ وجود دارد که محرّک پیچیده است امّا پاسخ به آن ساده میباشد. این نوع محرّک و پاسخ در واقع حدّوسط بین دو مورد قبلی میباشد که به زمان واکنش تشخیصی[8]نامگذاری شده است. در این بخش از آزمودنی خواسته میشود در صورت مشاهدهی نور قرمز دکمه را فشار دهد امّا او باید بین محرّکهای گوناگونی که از رنگهای دیگر هستند رنگ مورد نظر را تشخیص داده و دکمه را فشار دهد. (مطالب کلاسی) توضیحات بیشتر در مورد انواع محرّکها در بخش شرح آزمایش خواهد آمد.در رابطه با توانمندیهای انسان تحقیقات و آزمایشهای فراوانی صورت گرفته است و در مواردی هم این آزمایشات با توانمندیهای حیوانات اندازهگیری و مقایسه شده است. در مورد زمان واکنش بسیاری موارد است که توانایی حیوانات از انسانها خیلی بیشتر است. به عنوان مثال جهشی که یک مار برای شکار کردن یک موش میزند، را انسان نمیتواند با چشم طبیعی خود تشخیص دهد. این امر به این خاطر است که سرعت عملی که مار برای شکار کردن به کار میبرد بسیار سریع است و این از تواناییهای شگفتیآور حیوانات میباشد که چنین با سرعت عمل بالا میتوانند به انجام این عمل بپردازند. اگر از این جهش فیلمبرداری شود و سرعت فیلم پایین آورده شود آنگاه چشم انسان قادر به دیدن این عمل سریع خواهد بود. امّا در رابطه با انسان این را باید دانست که زمان واکنش بسیار کند است.زمان واکنش هرگز کمتر از ده صدم ثانیه نیست، زیرا دلائل کاملاً فیزیولوژیک دارد: پیام حسّی باید راههای عصبی را طی کند و پیش از آنکه واکنش حرکتی به وجود آورد، مراحلی را پشت سر بگذارد. بهطور متوسّط، زمان واکنش در مقابل یک محرّک بینایی 19 صدم ثانیه است، امّا از فردی به فرد دیگر فرق میکند. افزایش زیاده از حدّ زمان واکنش میتواند نشانهی بازداری، عدم اعتماد به نفس و حتّی نشانهی برخی اختلالهای عاطفی باشد. در اکثر موارد، تفاوتهای فردی افراد از نظر زمان واکنش تا اندازهای ضعیف و در حدود چند صدم ثانیه است. مسلّماً افراد تند و افراد کند وجود دارند، امّا تأیید نشده است که گروه اوّل مطمئنتر از گروه دوم باشد. تنها سرعت عمل نمیتواند معیاری برای سنجش و اطمینان و استخدام افراد مانند رانندگی باشد. امّا ثبات زمان واکنش، یعنی پایین بودن پراکندگی زمانهای واکنش میتواند معیاری باشد برای اطمینان از اینکه کسی را به عنوان راننده استخدام کنیم یا نه. (گنجی، 1378)
[h=2]فرآیند ادراکی[/h]برای اینکه این مطلب، یعنی مدّت زمان سپری شده برای ارداک یک محرّک، بیشتر روشن شود به بیان زیر که از کتاب احساس و ادراک نوشتهی گلدشتاین اقتباس شده است و در قالب مثالی ارائه میشود توجّه کنید:وقتی رضا وارد سالن ورزشی دانشگاه میشود میبیند که علی در وسط سالن ایستاده است. درحالیکه او به طرف علی حرکت میکند، میبیند که علی به او لبخند میزند و او لبخندش را با تبسّمی پاسخ میدهد. این برخورد سادهای است که به راحتی اتّفاق میافتد. پشت این راحتی و سادگی، سلسلهای از مراحل که فرآیند ادراکی نامیده میشود، پنهان است. هر کدام از این مراحل به ترتیب توصیف خواهد شد. ابتدا با علی که محرّک است شروع میکنیم.
[h=3]محرّک دور[/h]نقطهی شروع محرّکی است در محیط که محرّک دور[9] نامیده میشود. علی محرّک دور است. بنابراین، توصیف ناقصی از او به عنوان محرّک دور این خواهد بود که او دارای مویی کوتاه و تیره، ریشی کاملاً مرتّب و قدّی به اندازهی 187 سانتیمتر است.
[h=3]محرّک نزدیک[/h]محرّکی است که گیرندههای بینایی رضا را تحریک میکند. در مورد بینایی محرّک نزدیک، تصویر علی بر روی گیرندههایی است که در چشم رضا قرار دارند. این تصویر نتیجهی تابش نور به علی و انعکاس آن ر چشمهای رضا،ایجاد میشود.تبدیل نیرو[10]تبدیل نیرو، تغییر شکل یک شکل از نیرو به شکل دیگر نیرو است. در سیستم اعصاب، وقتی انرژی محیطی به انرژی الکتریکی تبدیل میشود، تبدیل نیرو اتّفاق میافتد. در همین مثال، نور محرّک نزدیک در شبکیّهی رضا با دهها و هزاران گیرندهی بینایی به علائم الکتریکی تغییر شکل مییابد.پردازش عصبی[11]تصویر علی در گیرندههای رضا به علائم الکتریکی تغییر شکل یافتهاند، سپس آن علائم الکتریکی، علائم جدیدی در سلّولهایی که نورون خوانده میشود، تولید میکنند. این نورونها تعدادی مسیر ارتباطی ایجاد میکنند که بلندتر و پیچیدهتر از نقشهی همهی شاهراههای یک کلانشهر است. در طول این مسیرها، علائم الکتریکی ابتدا از چشم به مغز و سپس در درون مغز سیر میکنند.ادراک[12]در این مرحله، اطّلاعات مربوط به علی که به صورت علائم الکتریکی در مسیرهای عصبی، در مغز جریان پیدا کرده، به ادراک رضا از علی تغییر شکل مییابد و او را در حال لبخند زدن در وسط سالن میبیند. در گذشته برخی تصوّر میکردند که فرآیند ادراک در این مرحله متوقّف میشود. از همان ابتدا رضا، علی را میشناسد امّا اتّفاقهای دیگری نیز همزمان با شناخت علی به عنوان یک دوست روی میدهد تا آنها به هم نزدیک شوند. این دو مرحلهی اضافی، تشخیص و عمل، پیامد مهمّی در فرآیند ادراکی بوده و در آن سهیم هستند.تشخیص[13]تشخیص، توانایی انسان در قرار دادن یک شیئ در طبقهای معنادار است. برای مثال وقتی، رضا، علی را دید تشخیص داد که او فردی را میبیند که دوستش علی است. بعضی افراد با آسیبهای مغزی، میتوانند پدیدهها را ببینند امّا ممکن است در تشخیص اینکه آنها چیستند، مشکل زیادی داشته باشند. این نشان میدهد که ادراک و تشخیص دو عمل گوناگون هستند و این به زمانبر بودن ادراک میافزاید و زمان واکنش را بیشتر میکند.عمل[14]عمل به دنبال ادراک و تشخیص میآید. رضا، علی را درک کرد و تشخیص داد و به طرف او حرکت کرد. رضا او را خندان دید و با خنده جواب او را داد. (گلدشتاین، 1384) «ممکن است که گفته شود ادراک خودکار است. تصوّر نمیشود که در ادراک، چیزی پیچیده یا یک کار پلیسی باشد. ادراک، ادراک زمانی اتّفاق میافتد که احساس وجود دارد. امّا گفته میشود که بزرگترین خطای ادراکی در زندگی، این است که ادراک ساده تلقّی شود.» (گلدشتاین، 1384، ص 2)برای اینکه از بحث اصلی خود، یعنی زمان واکنش، منحرف نشویم این نکته را در اینجا یادآوری میکنم که تمامی این مراحل برای ادراک یک محرّک باید طی شوند تا ادراک منجر به عمل یا همان واکنش شود. مسلّم است که این مراحل و گذشتن از آنها زمانبَر خواهند بود و منجر به این میشوند که زمان واکنش در افراد گوناگون متغیّر شود.
[h=2]عوامل مؤثّر در واکنش[/h]درانسانها حدّ زمان واکنش به چند عامل مهم ارتباط دارد که مباحث آن به صورت مفصّل در مباحث احساس و ادراک مطرح میشود امّا دراینجا ما به صورت اختصار به این عوامل مهم اشاره خواهیم کرد:الف. عوامل زیستی- عصبی:1. مدّت زمانی که طول میکشد تا عضو حسّی تحریک شود. در مثالی که زده شد اینگونه خواهد بود که نور چراغ قرمز بتواند چشم را تحریک کند، یعنی مخروطی و استوانههای چشم توسّط نور تحریک شوند.2. مدّت زمانیکه به طول میانجامد تا اثر تحریک، به مغز منتقل شود. یعنی آن مقدار زمانیکه صرف میشود تا استوانهها و مخروطها رنگ قرمز نوری را تبدیل به پیامهای عصبی کرده و این پیامها از طریق رشته اعصاب پیامآور، به مغز منتقل شوند.3. مدّت زمانیکه طول میکشد تا محرّک ادراک شود و تصمیمگیری صورت گیرد. یعنی مغز بفهمد که این نور قرمز است و سبز نیست. شاید گفته شود ادراک و تصمیم خود دو مرحلهی جدا و مستقل هستند. این حرف اشتباه نیست امّا به این خاطر که این دو مورد بسیار نزدیک به هم میباشند به صورت دو مرحلهی جدا از هم ذکر نشدهاند.4. مدّت زمانیکه طول میکشد تا فرمان ناشی از تصمیم مغز، از مغز به عضو عملکننده برسد. در این مرحله در حقیقت مغز پیام را گرفته و آنرا پردازش کرده و تحویل اعصاب پیامبَر میدهد تا این رشتههای عصبی این پیام را به عضو عملکننده برسانند. در مثال ما عضو عملکننده انگشتی از دست میباشد که میخواهد بر شاسی فشار آورد.5. مدّت زمانیکه طول میکشد تا عضو عمل کند. یعنی پیغامهای الکتریکی مغز به عمل مکانیکی تبدیل شود و انگشت حرکت کرده و دکمهی دستگاه را فشار دهد.مجموع این اعمال زمانبَر میباشد و متوسّط زمانیکه طول میکشد تا این مراحل طی شوند، در سادهترین شکل محرّک، بین 150 تا 170 میلیثانیه میباشد. (مطالب کلاسی)این عوامل در واقع روند ادراک درانسان میباشند که برای ادراک تمامی پدیدههای حسّی باید طی شوند. عوامل مهم دیگری که مؤثّر بر زمان واکنش هستند نیز وجود دارند که به آنها اشاره خواهد شد.ب. عوامل محیطی، مکانیکی1. توجّهیکی از عوامل مهمّی که بر میزان سرعت واکنش اثر میگذارد، توجّه میباشد.به عنوان مثال خلبان یک هواپیمای مسافربری را در نظر بگیرید که جان تمامی مسافران در دست او میباشد. لحظهای غفلت و بیتوجّهی باعث میشود تا حادثهای دلخراش رخ دهد. خلبان میبایست در عین اینکه به اصول پرواز مسلّط باشد، دارای توجّه زیادی نیز باشد تا بتواند به کمک توجّه بالا زمان واکنش خود را به حدّاقل برساند. در کابین خلبان و در تمام اطراف او اهرمها و دکمههای فراوانی وجود دارد که هر کدام میتواند میزان توجّه او را تا حدّ چشمگیری پایین آورد. همین که توجّه او کم شد در پی آن زمان واکنش او به حوادث پیش رو و غیرقابل پیشبینی به صورت زیادی بالا خواهد رفت. برای همین است که باید خلبان دارای میزان توجّه زیادی باشد.در تعريف توجّه اينگونه آمده است: تمركز ادراك كه منجر به آگاهي ژرفتر از محرّكهاي معدودي ميشود.(اتكينسون و همكاران، 1387)«ادراک و توجّه بهصورت تعاملی با یکدیگر ارتباط دارند. به سخن دیگر، در اکثر اوقات اگر چیزی مورد توجّه قرار نگیرد درک نمیشود و یا اگر چیزی قابل درک نباشد، در مرکز توجّه قرار نمیگیرد.» (نادری و سیف، 1373، ص162)توجّه دو گونه است:توجّه انتخابی[15] و توجّه توزیع شده[16]. بهعنوان مثال برای توجّه انتخابی به این تجربه میتوان اشاره کرد که کسی آنقدر جذب دیدن مسابقهی فوتبال میشود که دیگر هیچ محرّک دیگری را در اطراف خود درک نمیکند زیرا توجّه او کاملاً محو یک محرّک شده است. در مورد توجّه توزیع شده هم میتوان مثال زد به رانندهی ماهری که در حین رانندگی هم به رانندگی مشغول است و هم با تلفن همراه خود صحبت میکند و هم به رادیو گوش میدهد و هم مشغول خوردن ساندویچی است که همسرش برای او آماده کرده بوده است. البتّه باید به این نکته دقّت داشت که چنین افرادی بسیار کم هستند که دارای چنین توانمندیهایی باشند و برای همین است که در همه جای دنیا پلیس رانندهای را که به کاری غیر از رانندگی مشغول باشد، مثل صحبت با تلفن همراه و یا خوردن و آشامیدن، جریمه میکند زیرا ممکن است منجر به تصادف شود.(مطالب کلاسی)از تمامی این مطالب و تفاصیل این مطلب قطعی به دست میآید که بین زمان واکنش، توجّه و ادراک رابطهی مستقیم و تنگاتنگی وجود دارد و به گونهای هستند که هر یک موجب افزایش دیگری و در مجموع موجب همافزایی یکدیگر میگردند.علاوه بر فرآیندهای شناختی که در هر عملی مهم هستند، مهارتهای دیگری نیز در رفتار کار مؤثّرند. از آنجائیکه این عوامل عینیتر هستند، پژوهشهای زیادی در مورد رابطهی آنها با ثمربخشی کار صورت گرفته است. این مهارتها یا در ارتباط با دستکاری فیزیکی اشیاء در محیط مطرح میشوند، یا به درک روابط فنّی آنها و یا به قدرت کاربرد حواسّ ما. بهطور کلّی این استعدادها، تواناییهای حسّی و حرکتی فرد را شامل میشوند و ما را در انجام فعّالیّتهای حرکتی و ادراک محرّکها یاری میکنند. توانشهای حرکتی مربوط به مشاغل یدی و فعّالیّتهای فنّی میشوند و به دو شکل آشکار میگردند: یکی هوش مکانیکی[17]و دیگری مهارتهای پسیکو موتور [18] یا روانی- حرکتی. از توانشهای حسّی میتوان به حواسّ چندگانهی موجود اشاره کرد که بیشتر در مباحث احساس و ادراک از آنها صحبت به میان میآید.(مقدّمیپور، 1383)با اندکی دقّت معلوم میشود که این عوامل نیز تأثیر بهسزایی در واکنش افراد و زمان آن دارند. یعنی هرقدر توانایی حرکتی افراد و هوش مکانیکی آنها بالاتر باشد میزان زمان واکنش نیز کمتر خواهد شد.حال با تعریف این عوامل آشنا میشویم.2. هوش مکانیکیمنظور از هوش مکانیکی آن سری از استعدادهاست که باعث فهم و درک اصول فنّی و مکانیک و روابط بین اجزاء اشیاء میگردد. این تواناییها در تشخیص روابط فنّی در فعّالیّتهای صنعتی دخالت دارند. قریحهی مکانیکی همان عناصر ذهنی هستند که برای صنعتکاران و تکنسینها توانایی ساختن وسایل و ابزار دقیق با کارایی بالا، تشخیص عیب دستگاههای فنّی معیوب و تعمیر آنها را فراهم میآورد. (همان)3. مهاتهای روانی- حرکتیمهارتهای روانی- حرکتی یا پسیکو موتور به تماس و دستکاری فیزیکی اشیاء در محیط کار مربوط میشوند. این تواناییها چگونگی و کیفیّت کارکرد اندامهای حرکتی ما را در حین انجام کار تعیین میکنند و در مشاغل بیشماری حائز اهمّیّت هستند. بهطور کلّی هرگاه ما شغلی داشته باشیم که برای انجام وظایف آن مجبور باشیم از اندامهای حرکتی خود نظیر دست استفاده کنیم، این مهارتها مطرح میشوند. به این مهاتها از این جهت روانی- حرکتی گویند که هم جنبهی عصبی دارند و هم جنبهی حرکتی. یعنی شامل مهارتهای اندامی و عضلانی در ارتباط با کار با ابزار و ماشینآلات و وسائل فنّی میشوند. (همان)ج. عوامل روحی- روانیاین زمان در سنین و افراد مختلف تغییر پیدا میکند، حتّی در خلقیات مختلف دارای تفاوت است. مثل اینکه کسی سروحال باشد یا اینکه افسرده و غمگین باشد، بر عملکرد او اثرگذار میباشد و زمان واکنش را کم و زیاد میکند. این مسئلهای است که با آزمایشهای پیدرپی بر روی آزمودنیها در آزمایشگاه روانشناسی تجربی قابل آزمایش است. یعنی افراد افسرده کندی سایکوموتور دارند و پاسخهای روان- تنی آنها کند میباشد. با توجّه به این یافتهی علمی میتوانیم نتیجه بگیریم که افراد افسرده اگر اقدام به رانندگی مخصوصاً در مسیرهای طولانی کنند، احتمال اینکه تصادف کنند بسیار زیاد است. برای همین باید از رانندگی آنها جلوگیری کرد زیرا پاسخهای روانی- حرکتیشان کند است. (مطالب کلاسی)همچنین موادّ مخدّر نیز قابلیّتهای واکنشی سایکوموتور را کاهش میدهند و در مقابل موادّ افیونی و مخدّر، موادّ محرّک قابلیّتهای واکنشی سایکوموتور را افزایش میدهند امّا این افزایش قابلیّت با افزایش خطای در واکنش همراه است. یعنی اگر از این افراد تست زمان واکنش گرفته شود، واکنشهای بسیار سریعی خواهند داشت امّا تعداد خطاهایی که دستگاه ثبت میکند خیلی زیاد خواهد بود.همچنین افراد در ساعت زیستی[19] یا همان ریتم بیولوژیک متفاوت هستند. ترشّح هورمونها در ساعات و زمانها و حتّی شرایط گوناگون، عملکرد ما را تحت تأثیر قرار میدهند. به عنوان مثال زمانیکه ساعات شبانهروز رو به غروب سپری میشود، واکنش افراد کمتر میشود. از علل آن میتوان به ترشّح هورمون ملاتونین اشاره کرد. این هورمون به انسان حالت آرامش و رخوت میدهد و به این دلیل در زمان غروب و شب بیشتر ترشّح میکند که این زمان برای آرامش و آسایش مفید است و انسان سعی میکند که در این ساعات بخوابد. در چنین شرایطی که این هورمون ترشّح کرده است و انسان نیاز به استراحت دارد، زمان واکنش او نیز به محرّکها بسیار زیاد خواهد شد. این هورمون نیز قابلیّت سایکوموتور را پایین میآورد. شاید یکی از دلایلی که تصادفات جادّهای و رانندگی بیشتر در شب رخ میدهد، همین امر باشد.افرادی که شب بیداری زیاد و درازمدّت دارند نیز بسیار آسیبپذیر میشوند و بشّاش نیستند. برای همین واکنش آنها به محرّکها کند میشود. زیرا طرّاحی و نوع خَلق بدن انسان به گونه ای میباشد که صبح بیدار باشد و شبها بخوابد و تحمیل این حالت معکوس بر بدن موجب میشود خطاها بیشتر شود، مثل اشتباه دارویی که پرستاران شیفت شب مرتکب میشوند.«کاهش عملکرد يکي ازاثرهاي مخرب نوبتکاري است. ناتواني کارکنان براي سازگاري بابرنامهی نوبتکاري ميتواند منجر به از دست رفتن بهزيستي رواني و جسمي شده، پيامدهايعملکرد و ايمني نامطلوبي را ايجاد كند. مطالعات انجام شده در آزمايشگاههاي مختلفنشان ميدهد که عملکرد در طول ساعتهاي شب دچار اختلال ميشود. مطالعات متعدّدي نشان دادهاندکه حوادث و صدمات و محروميّت، به خاطر برهم خوردن خواب در نوبتکاران منجر ميشود. ميزانحوادث جدّي به طور عمده در شيفت شب اتّفاق ميافتد.» (اینترنت)
[h=1]آزمایش[/h]هدف: بررسی مدّت زمانِ واکنشِ دانشپژوهان بر محرّکهای ساده، تشخیصی و انتخابی.وسایل مورد نیاز: دستگاه اندازهگیرندهی زمان واکنش موجود در آزمایشگاه روانشناسی.یکی از واکنشهای بسیار سادهای که میتوان اندازه گرفت، ترمز کردن به هنگام رسیدن به چراغ قرمز است. پاسخ به چراغ قرمز راهنمایی رانندگی، در واقع، فشار دادن به پدال ترمز است. این عمل به طور تجربی آموخته میشود و معمولاً برای اندازهگیری زمانهای واکنش مورد استفاده قرار میگیرد. وسیلهای که میتوان با آن زمانهای واکنش را اندازه گرفت، دستگاه زمانسنج واکنش[20] نامیده میشود. این وسیله در طرف آزمودنی چراغی دارد که محرّکهای بینایی تولید میکند. آزمودنی برای نشان دادن واکنش خود، یک شستی در اختیار دارد که باید، بلافاصله پس از دیدن محرّک، آنرا فشار دهد. شستی به یک زمانسنج وصل است که زمان واکنش را، بر حسب هزارم ثانیه (میلیثانیه) اندازه میگیرد. همانطور که گفته شد آزمودنی باید، به محض مشاهدهی چراغ روشن به شستی فشار آورد و بلافاصله آنرا رها کند. فاصلهی بین مشاهدهی نور و فشار دادن دکمهی شستی را زمان واکنش مینامیم که همیشه بر حسب هزارم ثانیه اندازهگیری میشود.
[h=2]انواع زمان واکنش[/h]پیشاز این به صورت خلاصه به انواع زمان واکنش اشارهای شد امّا در اینجا به خاطر اینکه قصد داریم آزمایش زمان واکنش را توضیح دهیم، به صورت خلاصه و روش دیگری به انواع زمان واکنش اشارهای خواهیم کرد.1. ساده. در این نوع هم محرّک ساده است و هم پاسخ. مثل تابیدن نور آبی و فشار دادن شستی.2. در این نوع محرّک پیچیده است امّا پاسخ ساده میباشد. مثل تابیدن نورهای مختلف و فشار دادن شستی فقط در برخورد با نور قرمز.3. دراین نوع هم محرّک پیچیده است و هم پاسخ. مثل تابیدن نور قرمز و سبز و در مقابل فشار دادن شستی سمت راست برای نور قرمز و فشار دادن شستی سمت چپ برای دیدن نور سبز.هر چه محرّک یا پاسخ آن پیچیدهتر باشد مسلّماً زمان پاسخ دادن به آن طولانیتر خواهد شد. زیرا تمرکز بیشتری میطلبد و انتخاب سختتر میگردد.برای اجرای این آزمایش و با توجّه به محدودیّت زمانی، از دانشپژوهان کلاس روانشناسی تجربی خواسته شد تا هر یک این آزمایش را روی سه نفر انجام دهند. به این شکل که آزمودنی هر یک از محرّکهای سهگانه را سی مرتبه انجام دهد تا در پایان میانگین آنها بهدست آید و خطاهای احتمالی حذف گردد.برای پاسخ به محرّک ساده نور آبی انتخاب شد و برای دو محرّک دیگر از نورهای قرمز و سبز استفاده گردید. البته دستگاه سنجش زمان واکنش محرّکهای صوتی هم داشت که در سطحهای سهگانهی صوتی 250، 500 و 1000 هرتز کار میکردند، امّا مورد استفادهی ما فقط محرّکهای بینایی بود و محرّک شنوایی در آزمایش نداشتیم. آزمودنیها نیز از میان دانشپژوهان مؤسّسه انتخاب گردیدند و سنّ آنها میبایست بین بیست تا سی باشد. در جدول زیر اعداد به دست آمده از زمانهای واکنش نمایش داده شده است. (تمامی زمانها بر حسب میلیثانیه حساب شدهاند.)
این اعداد میانگینهای بهدست آمده از آزمایش است. همانگونه که ذکر شد آزمودنی هر یک از این موارد را سی بار انجام داده است و سپس ما میانگین آنرا اینجا به نمایش گذاشتهایم.نتایج جدول فوق برای آزمایشهایی که بنده انجام دادم میباشد. قرار بر این شد که سیزده نفر از دانشپژوهان کلاس این آزمایش را بر آزمودنیهایشان انجام دهند و نتایج آنرا در اختیار هم قرار دهند. ما این نتایج را در جول زیر میآوریم:
[h=2]تحلیل[/h]خطا | X[SUB]3[/SUB] | خطا | X[SUB]2[/SUB] | خطا | X[SUB]1[/SUB] | |
0 | 0.245 | 0.244 | 0.223 | ساده | ||
1 | 0.325 | 4 | 0.346 | 1 | 0.319 | تشخیصی |
2 | 0.401 | 4 | 0.371 | 3 | 0.444 | انتخابی |
این اعداد میانگینهای بهدست آمده از آزمایش است. همانگونه که ذکر شد آزمودنی هر یک از این موارد را سی بار انجام داده است و سپس ما میانگین آنرا اینجا به نمایش گذاشتهایم.نتایج جدول فوق برای آزمایشهایی که بنده انجام دادم میباشد. قرار بر این شد که سیزده نفر از دانشپژوهان کلاس این آزمایش را بر آزمودنیهایشان انجام دهند و نتایج آنرا در اختیار هم قرار دهند. ما این نتایج را در جول زیر میآوریم:
انحراف معیار | واریانس | میانگین | نوع محرّک |
01/37 | 35/1370 | 82/259 | ساده |
92/64 | 38/4215 | 41/384 | تشخیصی |
11/80 | 13/6418 | 05/481 | انتخابی |
از این آزمایش میتوان نتایج گوناگونی را بهدست آورد:1. بین ادراک و پاسخ فاصلهی زمانی وجود دارد. شاید قبل از این باور نمیکردیم که بین دیدن نور و فشار دادن شستی در سادهترین شکل آن فاصلهی زمانی وجود دارد و احساسمان اینگونه بود که هیچ فاصلهای نبوده و به محض دیدن نور، پاسخ صادر میشده است امّا این آزمایش با عدد و رقم به ما نشان میدهد که فاصلهی زمانی وجود دارد هر چند این زمان بسیار کم میباشد امّا موجود است و علاوه بر اینکه ارزش علمی دارد در عمل و در کارها و مشاغل حسّاس به کار میآید و از این طریق میتوان افراد شایسته و غیرشایسته برای برخی مشاغل را شناخت.2. در مقایسهی اعداد به دست آمده مشاهده میشود که مقادیر بهدست آمده از محرّک ساده کمتر از پاسخهای محرّک تشخیصی میباشد. همچنین پاسخ به دست آمده از محرّک تشخیصی کمتر از پاسخ به دست آمده از محرّک انتخابی میباشد. اوّلین نتیجهای که از این بیان به دست میآید این است که هر چه پیچیدگی بیشتر باشد، زمان بیشتری برای پاسخ میطلبد. زیرا نیاز به تأمّل و تصمیمگیری بیشتر میشود.3. هر چه آزمایش بیشتر تکرار شود، زمان واکنش نیز کمتر میشود. این بدان معنی است که میتوان واکنش افراد را با توجّه به تمرینهای خاص و از قبل طرّاحی شده، آنگونه که در برنامهریزی قبلی داریم تحت تأثیر قرار دهیم و مقدار زمانی را که آزمودنی صرف واکنش به یک محرّک میکنید، پایین آوریم.
[h=1]منابع[/h]1. اتکینسون، ریتا و همکاران. (1387). زمینهی روانشناسی هیلگارد. ترجمهی براهنی، محمّدنقی و همکاران. چاپ دهم. تهران: رشد.2. شرفشاهی، کورش. مقالهای با عنوان نتيجهی 30 سال تصادفات رانندگي در ايران. بر گرفته از سایت:http://www.mardomsalari.com/Template1/News.aspx?NID=950403. گلدشتاین، ای. بروس. (1384). احساس و ادراک. ترجمهی مِهین، همایون. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.4. گنجی، حمزه. (1378). روانشناسی کار. چاپ دوم. تهران: ارسباران.5. مقالهای باعنوان نوبتکاری و مشکلات کارکنان. بر گرفته از پایگاه اینترنتی:http://www.daneshju.ir/forum/f499/t77674.html6. مقدّمیپور، مرتضی. (1383). روانشناسی کار. چاپ دوم. تهران: مؤسّسهی کتاب مهربان نشر.7. مطالب مطرح شده در کلاس روانشناسی تجربی استاد: دکتر خدادادی. پاییز 1389. مؤسّسهی آموزشی- پژوهشی امام خمینی (ره).نادری، عزّت الّله و سیف نراقی، مریم. (1373).
احساس و ادراک از دیدگاه روانشناسی. چاپ سوم. [بيجا]. بدر.[1] reaction time
[2] reaction timer
[3] mechanical comprehention
[4] reaction timer
[5] Hermann Von Helmholtz
[6] simple reaction time
[7]selective (choice) reaction time
[8] discriminative reaction time
[9] distal stimulus
[10] transduction
[11] neural processing
[12] perception
[13] recognition
[14] action
[15] Selective attention
[16] Devided attention
[17] Mechanical Comprehension
[18] Psychomotor
[19]Biorhythm
[20] reaction timer
منبع:mshams.blogfa.com