قلمرو كنونی سمنان در زمره قدیمی ترین كانونهای استقرار تمدن در فلات قاره ایران محسوب میشود نتایج حاصل از كاوشها و بررسیهای باستان شناسی نشانگر قدمت طولانی استقرار اقوام مختلف هزاره ششم قبل از میلاد در محدوده فعلی استان است.
سمنان از دیرباز یكی از شهرهای چهاردهمین ایالت تاریخی ورن(ورنه) از تقسیمات شانزده گانه روستایی در دوران باستان بوده است برخی از دانشمندان ایالت مزبور را گیلان فعلی میدانسته اند ولی قدر مسلم این است كه ورن یا ورنه متشكل از صفحات جنوبی البرز و خوار شامل: سمنان، دامغان*،خوار، دماوند، فیروزكوه، شهمیرزاد، لاسجرد، ده نمك، آهوان، قوشه، ویمه و نقاط كوهستانی مازندران بوده است.
درتمام دوره حكومت مادها و هخامنشیان و كومینه و یا كومشیان( قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو بشمار میرفت دراین دوره سمنان شهر سرحدی ایالتهای پارت و ماد محسوب میشود بهمین علت برخی از مورخان، زمانی این استان را جزء ماد و گاهی جزء پارت بحساب آورده اند.سمنان در دوره های بعد از اسلام جزء سرزمین تاریخی قوس(كومش) بشمار می آید نام قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبانها بود.
از وقایع مهم مربوط به نواحی پارت در دوره هخامنشیان میتوان به جنگهای كورش كبیر در این ایالت اشاره كرد. از قرون اولیه تا قرن ششم بعد از اسلام این سرزمین بترتیب جایگاه طرفداران ابومسلم خراسانی، مزدكیان و بعد از آن فرق مذهبی دیگر مانند اسماعیلیه، سربداران و بزرگان و مشایخ تصوف بوده و بر اساس شواهد و قراین، مردم سمنان قبل از اسلام دارای عقاید و آیین های مختلفی بوده اند كه مهر پرسی، میترائیسم و زرتشتی از مهمترین آن آیین ها بشمار میرفته اند.
درباره وجه تسمیه قومس یا كومش چنین آمده است:
الف) قومس در آغاز كومه شه بوده است یعنی پناهگاهی برای شكار سلاطین یا حفاظت از زراعت توسط زارعان
ب) كومش ابتدا كومس به معنی كوه مس بود است در دوران هخامنشی، این ایالت صادر كننده مس بوده و بعدها نام آن به كومش تغییر یافته است
پ) بدلیل كم آبی منطقه مردم به حفر قنات میپرداخته اند، بهمین دلیل این ایالت كومش(چاه كن) و مردم آن به "كومشی" نامیده میشوند.
جغرافیای طبیعی استان
استان سمنان از نظر موقعیت جغرافیایی به گونه ای كه هر چه از غرب به شرق آن پیش میرویم به میزان ارتفاع آن از سطح دریا اضافه میشود، بنحویكه شهر گرمسار كه غربی ترین شهر استان محسوب میگردد 825 متر و شهر شاهرود كه شرقی ترین شهر استان به شمار می آید 1365 متر از سطح دریا ارتفاع دارند. از آنجاییكه عامل ارتفاع با حرارت جو نسبت معكوسی دارد یعنی هرقدر ارتفاع زیادتر میشود حرارت نیز بهمان نسبت تقلیل می یابد میتوانیم شهرستان گرمسار و شهرستان شاهرود را گرمترین و سردترین منطقه استان قلمداد كنیم.
استان سمنان به دلیل همجواری با سلسله كوههای البرز در شمال و زمینهای هموار و كویر در جنوب از شمال به جنوب دارای شیب است، و شیب عمومی منطقه از شمال به جنوب 8 تا 10 در هزار میباشد.
معدل حداكثر مطلق درجه حرارت در ماههای تیر و مرداد كه گرمترین ماههای سال در استان است به 25 درجه سانتیگراد بالغ میگردد معدل حداقل درجه حرارت در ماههای دی و بهمن كه سرد ترین ماههای استان است به منهای 11 درجه سانتیگراد بالغ میگردد.
استان سمنان دارای اقلیم هایی به شرح ذیل میباشد:
1. اقلیم نیمه بیابانی شدید كه قسمتهای از استان سمنان منجمله گرمسار و بنكوه را در برگرفته در این نقاط میزان بارش و نزولات كم و معمولاً در اویل بهار است.
2. اقلیم نیمه بیابانی ضعیف كه قسمتهایی از سمنان – شاهرود- دامغان را در برگرفته و بارندگی غالباً در زمستان است
3. اقلیم مدیترانه ای گرم و خشك كه نوار شمالی استان را شامل میشود.
این استان با وسعتی برابر 97491 كیلومتر مربع 8/5 درصد از مساحت كشور را به خود اختصاص داده است و مساحت آن حدود چهار برابر استان تهران میباشد.
این استان از 34 درجه و 13 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و از 51 درجه و 51 دقیقه تا 57 درجه و 3 دقیقه طول شرقی با مركزیت شهرستان سمنان از جانب شمال به استان مازندران و گلستان، از جنوب به استان اصفهان، از مشرق به استان خراسان و از مغرب به استان تهران محدود است.
بخشهای تابعه :
بر اساس آخرین تقسیمات كشوری، این استان دارای 4 شهرستان، 12 بخش، 16 شهر، 28 دهستان و 2651 آبادی است كه 789 آبادی دارای سكنه می باشد.
شهرستانهای استان عبارتند از: 1- سمنان 2- شاهرود 3- دامغان 4- گرمسار
شهرستان سمنان :
دارای مساحت 22191 كیلومتر مربع از غرب به شهرستان گرمسار و بخش فیروز كوه، از شرق به شهرستان دامغان، از جنوب به كویر مركزی ایران در نهایت به شهرستان نائین و استان اصفهان و از شمال به شهرستان ساری در استان مازندران محدود است و ارتفاع شهرستان از سطح دریا 117/1 متر و اختلاف ساعت تهران با آن 7 دقیقه و 40 ثانیه است.
شهرستان شاهرود:
شاهرود بزرگترین و شرقی ترین شهرستان این استان می باشد كه با مركز استان حدود 170 كیلومتر فاصله دارد. از شمال به ارتفاعات سلسله جبال البرز و شهرستانهای گنبد كاووس و گرگان، از شرق به سبزوار، از جنوب به دشت كویر و مرز استان اصفهان، از مغرب به دامغان هم مرز بوده و 43 درصد جمعیت استان را در خود جای داده، و از دیر باز چهارراه بزرگ بازرگانی ایران به آسیای میانه بوده است.
وجود آب وهوای مناسب موقعیت خوبی را برای ایجاد دانشگاههای متعدد فراهم آورده و وجود آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی، ابن یمین فرومدی، با یزید بسطامی، شیخ حسن جوری و ... قلاع مختلف، كاروانسراهای زیبا،* بازار سرپوشیده، مساجد قدیمی و تكایای فروان، وجود اختران فقاهت، آیت الله سید محمود شاهرودی، حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی، ملا محمد كاظم خراسانی شاهرودی و... روشنای حركتهای دینی در شاهرود بوده است.
این شهر مفتخر است كه اولین شهر شهید پرور كشور(نسبت تعداد شهدا به جمعیت) است و همواره هدایت خود را به دست وارستگان دینی سپرده است.
وجود ادارات كل راه و ترابری، راه آهن، دخانیات، دانشگاه علوم قرآن، دانشگاه علوم پزشكی، دانشگاه صنعتی شاهرود، دانشكده توانبخشی، سازمان تبلیغات اسلامی، پارك علمی فناوری، شركت نفت، تحقیقات كشاورزی، ولشكر58 تكاور ذوالفقار بعلاوه تنها گروه پداوند هوایی سپاه از دیگر ویژگیهای این شهرستان می باشد.
شهرستان دامغان :
دامغان با وسعت 14027 كیلومتر مربع از طرف شمال به خط الراس و به جبال البرز، از شرق به شهرستان شاهرود، از جنوب به دشت كویر مركزی و از غرب به شهرستان سمنان منتهی میشود.
شهرستان گرمسار:
از نظر جغرافیایی غربی ترین شهرستان استان سمنان است، دارای 9512 كیلومتر مربع وسعت میباشد از شمال به دماوند، از غرب به ورامین از شرق به سمنان و از جنوب به كویر مركزی محدود است.
استان سمنان از نظر موقعیت جغرافیایی به گونه ای كه هر چه از غرب به شرق آن پیش میرویم به میزان ارتفاع آن از سطح دریا اضافه میشود، به نحویكه شهر گرمسار كه غربی ترین شهر استان محسوب میگردد 825 متر و شهر شاهرود كه شرقی ترین شهر استان به شمار می آید 1365 متر از سطح دریا ارتفاع دارند. از آنجایی كه عامل ارتفاع با حرارت جو نسبت معكوسی دارد یعنی هرقدر ارتفاع زیادتر میشود حرارت نیز به همان نسبت تقلیل می یابد میتوانیم شهرستان گرمسار و شهرستان شاهرود را گرمترین و سردترین منطقه استان قلمداد كنیم.
استان سمنان به دلیل همجواری با سلسله كوههای البرز در شمال و زمینهای هموار و كویر در جنوب از شمال به جنوب دارای شیب است، و شیب عمومی منطقه از شمال به جنوب 8 تا 10 در هزار میباشد.
معدل حداكثر مطلق درجه حرارت در ماههای تیر و مرداد كه گرمترین ماههای سال در استان است به 25 درجه سانتیگراد بالغ میگردد معدل حداقل درجه حرارت در ماههای دی و بهمن كه سرد ترین ماههای استان است به منهای 11 درجه سانتیگراد بالغ میگردد.
استان سمنان دارای اقلیم هایی به شرح ذیل میباشد:
اقلیم نیمه بیابانی شدید كه قسمتهای از استان سمنان منجمله گرمسار و بنكوه را در برگرفته در این نقاط میزان بارش و نزولات كم و معمولاً در اویل بهار است.
اقلیم نیمه بیابانی ضعیف كه قسمتهایی از سمنان – شاهرود- دامغان را در برگرفته و بارندگی غالباً در زمستان است
اقلیم مدیترانه ای گرم و خشك كه نوار شمالی استان را شامل میشود.
قلمرو كنونی سمنان در زمره قدیمی ترین كانونهای استقرار تمدن در فلات قاره ایران محسوب میشود نتایج حاصل از كاوشها و بررسیهای باستان شناسی نشانگر قدمت طولانی استقرار اقوام مختلف هزاره ششم قبل از میلاد در محدوده فعلی استان است.
سمنان از دیرباز یكی از شهرهای چهاردهمین ایالت تاریخی ورن(ورنه) از تقسیمات شانزده گانه روستایی در دوران باستان بوده است برخی از دانشمندان ایالت مزبور را گیلان فعلی میدانسته اند ولی قدر مسلم این است كه ورن یا ورنه متشكل از صفحات جنوبی البرز و خوار شامل: سمنان، دامغان*،خوار، دماوند، فیروزكوه، شهمیرزاد، لاسجرد، ده نمك، آهوان، قوشه، ویمه و نقاط كوهستانی مازندران بوده است.
درتمام دوره حكومت مادها و هخامنشیان و كومینه و یا كومشیان( قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو بشمار میرفت دراین دوره سمنان شهر سرحدی ایالتهای پارت و ماد محسوب میشود بهمین علت برخی از مورخان، زمانی این استان را جزء ماد و گاهی جزء پارت بحساب آورده اند.
سمنان در دوره های بعد از اسلام جزء سرزمین تاریخی قوس(كومش) بشمار می آید نام قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبانها بود.
از وقایع مهم مربوط به نواحی پارت در دوره هخامنشیان میتوان به جنگهای كورش كبیر در این ایالت اشاره كرد.
از قرون اولیه تا قرن ششم بعد از اسلام این سرزمین بترتیب جایگاه طرفداران ابومسلم خراسانی، مزدكیان و بعد از آن فرق مذهبی دیگر مانند اسماعیلیه، سربداران و بزرگان و مشایخ تصوف بوده و بر اساس شواهد و قراین، مردم سمنان قبل از اسلام دارای عقاید و آیین های مختلفی بوده اند كه مهر پرسی، میترائیسم و زرتشتی از مهمترین آن آیین ها بشمار میرفته اند.
درباره وجه تسمیه قومس یا كومش چنین آمده است:
الف) قومس در آغاز كومه شه بوده است یعنی پناهگاهی برای شكار سلاطین یا حفاظت از زراعت توسط زارعان
ب) كومش ابتدا كومس به معنی كوه مس بود است در دوران هخامنشی، این ایالت صادر كننده مس بوده و بعدها نام آن به كومش تغییر یافته است
پ) بدلیل كم آبی منطقه مردم به حفر قنات میپرداخته اند، بهمین دلیل این ایالت كومش(چاه كن) و مردم آن به "كومشی" نامیده میشوند.
بسطام یكی از مجموعه*های زیبا و مهم و تاریخی شاهرود، است. بسطام در دوره*های قبل از سلجوقی تا قاجار ساخته شده و شامل بقعه متبركه امام*زاده محمدبن جعفر صادق(ع) و آرامگاه بایزید بسطامی، صومعه بایزید، مسجد بایزید و ایوان الجایتو، آرامگاه غازان، مسجد و منار سلجوقی و مسجد جامع و برج كاشانه و مدرسه شاهرخیه است. این بناها از معماری زیبا و جالبی برخوردارند.
گچ*بری*های ارزنده*ای در محل صومعه و محراب ایلخانی بنا به چشم می*خورد. این بناها در دوره*های مختلفی ساخته شده است كه اكثر آن مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است مناره این بنا مشابه سایر مناره*های سلجوقی است و از گره چینی آجری زیبایی تشكیل شده است.
همچنین دو محراب كه یكی در مسجد جامع و دیگری در مسجد جنبی (مجموعه بایزید) قرار دارد كه در نوع خود یك شاهكار گچبری محسوب می*شود، مسجد چوبی در سه دوره سلجوقی، ایلخانی، مغولی تغییر پیدا كرده است.
محراب این مسجد كه یك محراب گچبری زیبا دارد به دست هنرمند مهندس*المعمار محمود دامغانی خلق شده است.
این مسجد در دوره سلجوقی مربع شكل و در فضای كوچكی با سقف گنبدی و محراب گچبری ساخته شد كه در دوره ایلخانی تخریب و به*صورت مربع شكل گسترش یافته كه در كاوش*های به*عمل آمده محراب و اثر پایه*های بنای قبلی به دست آمده است كه توسط مهندسان میراث، مرمت شده است.
بنای ایلخانی هم بعدها در اثر عوامل طبیعی تخریب و در دوره قاجار با پلان مستطیل و بزرگ*تر از اول ساخته شده با سقف چوبی مسطح پوشیده شده است.
مدرسه شاهرخیه نیز از پلان بسیار جالبی برخوردار است و در حدود 28 حجره در دو طبقه برای استفاده طلاب علوم دینی ساخته شده است.
این مدرسه دارای مسجد، ایوان و زورخانه است. حمام بسطام كه در ضلع جنوب شرقی مدرسه شاهرخیه واقع است مشابه سایر حمام*های قدیمی از یك ورودی و چند پله كه استفاده*كننده را به سمت پایین راهنمایی می*كند، تشكیل شده است. سپس به رختكن زیبایی می*رسیم این فضا دارای 4 سكو برای درآوردن لباس و پوشیدن آن و سپس از طریق یك راهرو با كمی پیچیدگی به سمت گرمخانه راهنمایی شده كه گرمخانه نیز دارای فضاهای جانبی است و برای شستشو كه در انتهای میز خزانه قرار داشته است كه باتوجه به استفاده امروزی به*جای خزانه در قسمتی از آن دوش تعبیه شده است.
مسجد جامع بنای دیگری است از مجموعه كه در ضلع شرقی و محراب گچبری و قسمت*های شمال و غرب آن از بین*رفته بود كه با پی*گردی*ها پایه ستون*ها به*دست آمد و قسمت شمال و غرب بازسازی و پایه ستون*ها در داخل حیاط با آجر فرش مورب مشخص شده است. این بنا همانطور كه گفته شده بود دارای محرابی گچبری شده زیبا است كه در دوره قاجار مرمت شده است، برج*كاشانه برجی است آرامگاهی متصل به مسجدجامع كه پلان آن از بیرون دندانه*دار است كه در دوره ایلخانان مغول ساخته شده است و دارای سردابی است و پله*ای آن* را به بالای برج وصل می*كند كه از داخل دیواره برج می*گذرد. پوشش خارجی بنا فروریخته یا اجرا نشده است، ولی پوشش*زیرین (گنبد فعلی) موجود است.
داخل بنا به*صورت هشت*ضلعی با طاق*نماهای زیبایی است كه احتمالا در دوره قاجار اندودگچ داشته است.
"مصر" در سمنان است. براي رسيدن به آن بايد دامغان و جندق را رد كني و براي ديدنش اهل سفر باشي، اهل گرسنگي كشيدن، اهل شب*ماندن، اهل گرما و سرما. تو بايد قبل*تر دانسته باشي كه كوير چه*قدر قشنگ است.
كوير را بايد در پاييز و زمستان ديد، بايد در آن ركاب زد. بايد مصر ايران را ديد؛ هم نام يك روستاست، هم نام كويري كه تا كيلومترها ادامه دارد. نبايد در آن گم شد، چون تا كيلومترها هيچ*كس نيست تو را ببيند. مي*شود سوار ماشين شد و يك خط يكنواخت را جلو رفت توي اين درياي شني.
تمام كساني كه به كوير و روستاي مصر سفر مي*كنند نقشه*اي در دست مي*گيرند و از اين شهر به آن شهر مي*روند ، و مي*دانند كه بايد آب و غذا همراهشان باشد.
آفتاب مي*تابد بر كوير؛ گاهي چند بوته سبز مي*شود ميان اين همه خاك
خيلي وقت*ها سفر به جندق مي*رسد؛ به جايي كه قدمتش نه به اندازه كوير، اما به اندازه دوره ساساني است. به شهري كه درون يك دژ قرار داشته و همه جايش به رنگ خاك است، شبيه يزد، بادگير دارد و مردمانش قالي مي*بافند، شكار مي*كنند، زعفران و گندم و جو مي*كارند و بعد شاخ گوزن*ها و قوچ*هايشان را جزئي از معماري منزل*هاشان مي*كنند تا همه بدانند كه آنها شكارچياني بزرگ هستند.
معماري اين شهر شبيه معماري خيلي ديگر از شهرهاي ايران است، خانه*ها حجاب دارند و اتاق*ها دور تا دور يك حياط مركزي ساخته شده*اند. براي ماندن در اين شهر قلعه*اي هست براي اتراق. حجره حجره است و هنوز آسياب*هاي كوچك آن سرجاي خود مانده*اند و كوزه*هاي شكسته نشانگر آن اند كه مردمان اين شهر اهل كوزه*گري هم بوده*اند. از سقف*هاي هلالي قلعه طناب*ها و ظرف گوشت*ها آويزان اند مبادا كه گربه*ها دستشان به گوشت برسد و تو پتوها را از توي ساك در مي*آوري تا در سرماي شب محافظ تو باشند.
توي شهر كه راه مي*روي تمام درها كوتاه*اند و هر خانه چاهي دارد كه به يك قنات اصلي وصل است و تو دليل وجود درخت توت و زردآلو و گل*هاي نرگس را در دل كوير مي*فهمي.
وقتي تا چشم كار مي*كند خاك است و خاك است و فقط خاك، معجزه است گلي كه در كوير مي*رويد
كوير خيالم را مي*برد به صداي زنگ كاروان شتر؛ و شترسواري در كوير تجربه نابي است براي ما كه مسافر كويريممردمان روستاي مصر اهل شكارند؛ اين را شاخ*هاي* قوچ يا گوزن بر ديوار خانه*ها مي*گويد اين جا پر از اكسيژن ناب است. بادهاي كوير به سمت تو مي*وزند و تو بايد صبح زود راهي شوي.
تا مصر نيم ساعت راه است. مي*خواهي بروي در دل كوير كه دوچرخه كرايه كني در مصر، كه ركاب بزني در حاشيه*اش، كه شترسواري كني، كه كفش*هايت را در بياوري و روي شن*ها سرسره*بازي كني، كه آفتاب بتابد به تو كه در پيچ و خم*ها و راه*هاي فرعي به روستاي مصر مي*رسي و خانه*هاي خشتي را كه درختان نخل محصورش كرده*اند مي*بيني. تو دوست داري كه طوفان شن را ببيني و نمي*داني كه ساكنان اين*جا چه*قدر از اين اتفاق بيم دارند كه مبادا فرهنگ و هنر و اقتصاد قومي زير شن*ها مدفون شود!
چادري برپا كرده*ايم در حاشيه كوير. نقشه*اي در كار نيست، قرار است تا ته اين دريا برويم در رؤياهايمان، اما خوب مي*دانيم كه نمي*شود خيلي جلو رفت . خيره مي*شويم به زمين*هاي باير و خشك و دست نخورده. رد پاي هيچ جنبده*اي به چشم نمي*خورد و ناگهان شمال و جنوب گم مي*شوند، اما راهنما با ماست. ما را برمي*گرداند به حاشيه و تا غروب آفتاب مراقبمان است. شب مي*شود. دراز مي*كشيم رو به آسماني كه ميليون*ها ستاره دارد.مي*دانيم كه هيچ كس ديگر اين همه ستاره را يك جا نديده است. بادهاي كويري مي*وزند و ما آرام آرام به خواب مي*رويم.
