اما با وجود تاکیدات شما مبنی بر شکاف قابل تامل بین فقیر و غنی در کشور، آخرین آمارهایی که مرکز آمار از توزیع ثروت در کشور منتشر کرد بیانگر کاهش فاصله طبقاتی بود. با توجه به تحقیقاتی که شما در این زمینه انجام دادید نتایج بدست آمده نیز این ادعا را تایید می کند؟
ما در زمینه فقر در دو دوره یعنی در فاصله سال های 63 تا90 بررسی انجام دادیم که نتایج بعضاً عجیب و شاید غیرقابل باوری بدست آمد و نشان می داد که مصرف گرایی به طور جنون آمیزی در کشور شیوع پیدا کرده است.
البته نشانه های این مصرف جنون زده را می توان در آگهی روزنامه های روزمره مشاهده کرد و نیازی به محاسبات شاخص های فقر و نابرابری نیست. واقع این است که آمار های خشک و محاسبات بی روح فقر و نابرابری به هیچ وجه منعکس کننده عمق مشقت و نکبت زندگی جمع کثیری از همنوعان ما نیست. آگهی*های فروش پنت*هاوس 800 متری با دستگیره های طلا و یا خودرو های میلیاردی و یا اشکال تهوع آور مصرف گرایی در اطراف همه ما پراکنده اند و همزمان شاهد گسترش پدیده های اسفبار و دردناک در همین جامعه هستیم. گروه زیادی برای یافتن قوت خود و خانواده در سطل های زباله جستجو می کنند و گروهی به فروش جزیی بدن مثل کلیه و یا کلّی آن در شکل تن فروشی نیاز های روزمره خود را تامین می کنند.
[h=4]آمارهای فقر قابل اتکا نیست [/h] مطالعات ما نشان می*دهد که داده های رسمی سال های اخیر اشکال دارند و قابل اتکاء نیستند. به ویژه داده*های سال 1387 تا 1390و داده*های سال 1390 تناقض های آشکاری دارد. یک نکته اساسی این است که متاسفانه آمارهای گردآوری شده رفتارهای کل جامعه را نمایندگی نمی کنند. آنهایی که در گروه های درآمدی خیلی بالا حضور دارند خارج از دسترس پرسشگر ها هستند و به پرسش ها پاسخ نمی دهند و آنهایی که در درآمد های خیلی پایین هستند اصلا دیده نشده و درآمارها حضور ندارند. از این رو داده های گرآوری شده به هیچ وجه رفتار کل جامعه را منعکس نمی کند و نتایج حاصل از محاسبات با این داده ها را باید با احتیاط تحلیل کرد و تعمیم داد.
[h=4]نقش غیرقابل انکار رشد تورم در گسترش فقر [/h] نکته اساسی دیگر اینکه به لحاظ نظری و تجربی، تورم و به ویژه تورم های بالا نابرابری را افزایش می دهد دلیل آن هم روشن است. آنهایی که دارایی های ملموس نظیر مسکن و ملک و خودرو دارند با افزایش قیمت ها ارزش دارایی های آنها تعدیل می شود و بالا می رود. آنهایی که فاقد دارایی های ملموس هستند فاصله اشان برای خرید نیاز های اساسی اشان بیشتر می شود و با آنهایی هم که در گروه های بالای درآمدی هستند فاصله بیشتری می گیرند. بنابراین به طور طبیعی نابرابری بیشتر می شود.
[h=4]طبقه متوسط هم فقیرتر شده*اند [/h] اما آنچه که شاخص نابرابری جینی نشان می*دهد پراکندگی درآمدهاست و از آنجایی که این شاخص با میانگین*ها کار می*کند نسبت به فراوانی گروه*های درآمدی حساس است. اتفاقی که در ایران رخ داده این است که، با همین داده هایی که همه گروه*های درآمدی را نمایندگی نمی*کنند و عمدتاً گروه*های خیلی پایین درآمدی و خیلی بالای درآمدی را منعکس نمی کنند، طبقه متوسط فقیر تر شده است و از آنجایی که در داده*های گردآوری شده حضور این طبقه درآمدی بیشتر است تغییر درآمد های آنها خود را نشان می دهد.
چنانچه میانگین مصرف این خانوارها به سمت پایین میل کند از آنجایی که وزن آنها در کل داده ها زیاد است بر اندازه ضریب جینی تاثیر تعیین کننده ای می گذارند. وقتی گروه های متوسط به سمت پایین میل می کنند جمعیت بزرگی که شامل گروه های متوسط و پایین باشند به هم نزدیک تر می شوند؛ بنابراین پراکندگی وزنی داده ها کمتر شده و ضریب جینی پایین می آید. این نکته به معنای بهبود توزیع درآمد نیست بلکه بر عکس نشان دهنده فقیر تر شدن گروه های میانی درآمد و وخیم تر شدن توزیع درآمد است.
به همین منظور برای اینکه ارزیابی بهتری از وضعیت توزیع درآمد داشته باشیم باید شاخص های نابرابری را در کنار شاخص های فقر بررسی کنیم. حتی گزارش های مرکز آمار حاکی از آن است که میانگین مصرف خانوار ها کاهش یافته است. این نتایج را محاسبات فقر هم نشان می دهند. به عبارت دیگر اگر فقر افزایش یافته باشد و شاخص نابرابری کاهش یافته باشد معنای آن این است که توزیع درآمد بدتر شده است و این همان مسله ای است که نظریه و تجربه آن را تایید می کنند.
البته آمارهای شما با آمار*های مراجع رسمی طی این سال ها ارائه کردند همخوانی ندارد؟
درسته اما، مبنای آمارها و نتایج بررسی*های ما از داده*های خام مرکز آمار است و تفاوت در نتیجه به اختلاف در روش و نحوه*ی محاسبات برمی گردد. این در حالی است که ما بارها نسبت به غلط* بودن روش*های محاسباتی مراکز رسمی تذکر داده*ایم، چرا که باید آمارگیری طبق روش*های استاندارد انجام و نتایج منتشر شود، در حالی که این*گونه نیست.
اما شما از زمان تاسیس وزارت رفاه که محاسبات خط فقر را نیز بر عهده دارد تا حدود چهار سال بعد از آن هم در آنجا بودید که درهمان زمان نیز آمارهای متناقض از خط فقر اعلام می*شد ؟
[h=4]خط فقر در لابلای مصاحبه ها اعلام شد[/h] بله همین طور است. البته بنده مشاور وزارت بودم و مسئول محاسبات دفتر مستقلی بود. من شاهد بودم هنگامی که دولت در سال 1383 تصمیم به اعلام خط فقر سال همان سال گرفت، صرفنظر از اینکه روش های محاسبه خیلی ساده و ابتدایی بود به رقم 250 هزار تومان رسیدند اما بعد از بررسی همه احتیاط ها، تصمیم گرفتند آن را در لابلای مصاحبه یکی از مسئولین وقت وزارت 163 هزار تومان اعلام کنند. علّت اصلی آن این بود که حداقل دستمزد نسبت به این خط فقر تعیین می شد و البته ملاحظات سیاسی اصلی ترین دلیل این اعلام غیرواقعی بود.
[h=4]رقم خط فقر حتی پول سنگ قبر هم نمی شود [/h] با این همه مورد اعتراض شدید رییس کمیسیون اجتماعی وقت مجلس واقع شد و خاطرم هست که ایشان اظهار داشت که "این رقم حتی پول سنگ قبر نمی شود". جالب تر اینکه خود ایشان وزیر بعدی وزارت رفاه شد و تعریف جدیدی از خط فقر داد و آن را خط بقا تعریف کرد و اینکه اگر به همه فقط ارزش پولی سبد غذا پرداخت شود دیگر فقیری وجود نخواهد داشت و بعد ها هم اعلام کرد که در ایران فقر وجود ندارد چون کمیته امداد به همه این مبلغ حداقل را می پردازد.
همانطور که گفتم بخشی از این پنهان*کاری بنا به ملاحظات سیاسی صورت می گرفت، اما بخش دیگری از آن مربوط به تغییر در سیاست*های پرداخت حقوق بود، چرا که میزان حقوق کارکنان باید بر مبنای خط فقر محاسبه می*شد ولی رقم واقعی خط فقر بسیار بالاتر از رقمی بود که در آن زمان پرداخت می*کرند. براین اساس حداقل حقوق به دلیل عدم محاسبه*ی صحیح و انتشار درست چه در آن سال ها و چه بعد همواره کمتر از خط فقر واقعی بوده است.
بر این اساس میزان مورد نیار کالری برای تعیین فقر در ایران تا چه اندازه و بر چه پایه ای تعیین شده است؟
آنچه که برای کشور ما به*طور متوسط برای یک فرد توسط انستیتو تغذیه محاسبه شده است،2080 کیلو کالری است که البته با توجه به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی ممکن است در نقاط مختلف کشور با یکدیگر متفاوت باشد، اما برای انطباق با استاندارد جهانی حدود 2000 کیلو کالری و حتی پایین*تر نیز در نظر گرفته می*شود بنابراین طبق اقلامی که وزارت بهداشت مشخص کرده است اگر فردی بتواند این سبد را تامین کند، 2080 کیلوکالری مدنظر تحقق یافته است.
اکنون با توجه به مشخص*شدن مقدار هزینه*ای که یک خانوار صرف غذای خود می*کند، می*توان براساس آن نسبت سایر اقلام را محاسبه کرد، به*گونه*ای که اگر یک سوم مخارج یک خانوار مربوط به غذا است دو سوم دیگر به سایر کالاهای مصرفی اختصاص دارد. پس اگر قیمت غذا برای یک نفر 100 هزار تومان است دو سوم دیگر یعنی 200 هزار تومان به سایر اقلام اختصاص داشته و خط فقر این شخص به 300 هزار تومان خواهد رسید.
با اندازه گیری سهم کالا های غیر غذایی و جمع کردن آن با محاسبات مربوط به حداقل کالری مورد نیاز وی خط فقر یک خانوار یک نفره بدست می آید. سپس با استفاده از روش هایی موسوم به "مقیاس معادل" که در آن دو عامل بعد یا اندازه خانوار و ترکیب خانوار یعنی اینکه اعضای خانوار بزرگسال هستند و یا جوان و نوجوان و یا طفل و کودک برای افراد خانوار ها و اعضای آن معادل سازی می شود که به عنوان مثال یک کودک صفر تا 4 سال تقریبا 0.25 یک فرد بزرگسال در نظر گرفته می شود و یا اگر یک خانوار یک نفره تبدیل به یک خانوار دو نفره شد هزینه های آن ضرورتا دو برابر نمی شود و روش مقیاس معادل نشان می*دهد که به عنوان مثال یک خانوار با دو بزرگسال معادل 1.7 برابر یک بزرگسال بدست می آید.
اگر این خانواده یک نفره و دو نفره شود، یا موقعیت جغرافیایی تغییر کند، نوسانی هم درنسبت ایجاد می کند؟
البته این نسبت ها با توجه به سهم غذا از کل مخارج خانوار ها بدست می آید بنابراین اگر ترکیب سبد مصرفی خانوارها به دلایل آب و هوایی و یا الگوی*های فرهنگی تغییر کنند بر روی نسبت مخارج غذا به مخارج کل تغییر می*کند از این رو خطوط فقر در مناطق مختلف کشور و به ویژه مناطق شهری و روستایی بسیار متفاوت هستند. معمولا بین نسبت مخارج غذا به کل مخارج با وضعیت رفاهی یک فرد یا خانوار رابطه معکوس وجود دارد یعنی هر چه این نسبت بیشتر باشد وضعیت رفاهی خانوار نامطلوب تر است.
خانواده*ای که فقیرتر باشد، نسبت بیشتری از هزینه*های آن به تغذیه اختصاص می*یابد، از این رو انتظار داریم در خانوارهای روستایی فقیر تا 45 درصد مخارج برای غذا و حدود 55 درصد برای سایر اقلام صرف می شود. این در حالی است که آمار سال 90 در شهری مانند تهران نشان می*دهد که تنها 16 تا 18 درصد از کل مخارج خانوارهای این کلانشهر به غذا اختصاص یافته است.
با این توضیحات این روش محاسبات در محاسبات رسمی فقر مورد توجه قرار نگرفته است؟
همین طور است در روشی که آخرین محاسبات رسمی فقر را اعلام می کند این دقت*ها اعمال نشده است.اما اشکال اساسی از آنجایی نشات می*گیرد که بعد از تعیین سهم غذا، با همان معیار، خانوارها به دو گروه فقیر وغیرفقیر تقسیم می*شدند که براین اساس خانوارهایی که قادر به تامین منابع غذایی خود نیستند فقیر تلقی شده و بررسی خط فقر تنها در مورد این گروه*ها انجام می*شود. این در حالی است که طبق پژوهشی که در سال اخیر در بین کارشناسان تغذیه که جزو طبقات متوسط جامعه هستند انجام شد نشان داد که تقریبا تمامی آنها در پاسخ به این* پرسش که با توجه به تورم موجود، در هنگام گرانی غذا چگونه تغذیه خود را تامین می*کنند؟ اعلام کردند که با کاهش مصرف در سایر اقلام نظیر تفریح و پوشاک تلاش کرده*اند که سبد تغذیه خود را حفظ کنند، بنابراین این خانواده به لحاظ محاسبات فقر، فقیر*تر شده است حتی اگر سبد تغذیه خود را حفظ کرده باشد.
