کیانیان دومین سلسله پادشاهی اساطیر ایرانی است. از این سلسله در منابعی مانند : اوستا کتاب مقدس زرتشتیان ، داستانهایی که در سلسله سامانیان رواج داشته و کتاب های پهلوی کهن مانند بندهش ، دینکرد ، مینوی خرد و ... آمده است. برخی باستان شناسان و محققین معتقدند که چنین سلسله*ای وجود داشته است و وجود آن بر پایه افسانه*ها نبوده است٬ بر این اساس این سلسله زمانی در شرق ایران حکمرانی می*کرده است. برخی دیگر نیز پادشاهان این سلسله را معادل با پادشاهان هخامنشی میدانند. کیانیان در اوستا نام خانوادگی سلسله*ای سلطنتی نیست، اما در عهد ادبیات میانهٔ ایرانی، در متن*های پهلوی، افراد این خاندان پادشاهانی شمرده می*شوند که بعد از پیشدادیان به فرمانروایی ایران رسیده*اند. در شاهنامه*ی فردوسی نیز سلسلهٔ کیانیان بعد از پیشدادیان به حکمرانی می*رسد و موسس این سلسله نیز بر پایه اطلاعات شاهنامه کی*قباد است و با مرگ اسکندر پسر دارا نیز این سلسله منقرض می*شود.
واژه شناسی
کیانیان (در اصل کَیان یا کَویان) جمع واژهٔ «کَی»، به معنای حکیم و دانشمند می*باشد. این واژه در اوستا به شکل «کَوی» آمده*است.
کَوی*ها و کَرپنان (karpan) در اوستا گروهی خاص از روحانیانِ دارای مذهب دیو یسنا هستند که با زرتشت دشمنی می*کردند.اما از هشت تن نیز -که مردمانی نیک بودند و پیش از زرتشت زندگی می*کردند- با لقب کَوی یاد شده است. اسامی این هشت تن از این قرار است:
کَوی*کوات (Kavi Kavat)، به فارسی: کی*قباد
کَوی*ائی*پی*وُهو (Kavi Aipivohu)
کَوی*اوسَذَن (Kavi Usazn)، به فارسی: کی*کاووس
کَوی*اَرشن (Kavi Arshan) به فارسی:کی*آرش
کَوی*پیسینه (Kavi Pisinah) به فارسی:کی*پشین
کَوی*بیَّرشن (Kavi Byarshan)
کَوی*سیّاوَرشَن (Kavi Syavarshan)، به فارسی: کی*سیاوش
کَوی*هئوسرَوَه (Kavi Haosravah)، به فارسی: کی*خسرو
از این افراد، کی*قباد، کی*کاووس و کی*خسرو به پادشاهی رسیدند. دو تن دیگر نیز خارج از این گروه، در سلسلهٔ کیانیان، در زمان زرتشت می*زیسته*اند:
اَئوروت*اَسپَ (Aurvataspa)، به فارسی: کی*لهراسپ و کَوی*ویشتاسپَ (Kavi Vishataspa)، به فارسی: کی*گشتاسپ.
سلسلهٔ کیانیان را به سه دوره می*توان تقسیم نمود :
از کی*قباد تا کی*خسرو
این دوره از سلسله با پادشاه شدن کی*قباد شروع می*شود و با ناپدید شدن کی*خسرو خاتمه میابد. خصیصهٔ بارز این دوره نبردهای طولانی مدت ایران و توران می*باشد. این نبردها با کشته شدن سیاوش، پسر کی*کاووس، بدست افراسیاب، و کین خواهی سیاوش بوسیلهٔ ایرانیان به اوج خود می*رسد. پادشاهان این دوره از این قرار می*باشند:
کی*قباد
کی*کاووس
او دومین پادشاه کیانی است. برخی او را معادل با کمبوجیه در نظر می گیرند. او پدر سیاوش است.
کی*خسرو
کیخسرو پسر سیاوش و فرنگیس است. او را بزرگترین پادشاه کیانی می دانند. همو است که با لشکرکشی به توران ، به خونخواهی سیاوش افراسیاب را می کشد و بدین ترتیب به جنگ های ایران و توران پایان می دهد. برخی او را با کورش بزرگ یکی می دانند.
مهم*ترین ویژگی این دوره ظهور زرتشت و نبردهای گشتاسپ و پسرانش برای گسترش دینِ بهی می*باشد. پادشاهان این دوره از این قرار می*باشند:
لهراسپ
گشتاسپ
از بهمن تا اسکندر
این دوره از شاهنشاهی کیانیان را می*توان بخش تاریخی با خاطرات مبهم ایرانیان از دورهٔ هخامنشیان دانست. با توجه به اینکه خاطرهٔ هخامنشیان نزد ایرانیان به مقدار بسیار زیادی از بین رفته بود، همچنان داستان*هایی از آنان وجود داشت. مانند برخی روایات زندگی کوروش و اردشیر*های هخامنشی که به بهمن نسبت داده شده. پادشاهان این دوره در زیر آمده*اند:
بهمن
همای
داراب
دارا
اسکندر
در شاهنامه، اسکندر پسر دارا ،پادشاه کیانی و دختر فیلقوس ، پادشاه روم است. بنابراین آخرین پادشاه کیانی محسوب می گردد.
کی*قباد اولین شاه از سلسلهٔ کیانیان است. پس از مردن گرشاسب آخرین شاه شاهان پیشدادی، با اینکه توس و گستهم، پسران نوذر، زنده بودند و خاندان فریدون هنوز از میان نرفته بود، اما چون فرّ ایزدی با آنان نبود، به شاهی نرسیدند. پس از مشورت زال با موبدان، بزرگان ایران کی*قباد را که دارای فرّ ایزدی وبرازندهٔ تاج و تخت بود به شاهی برگزیدند. رستم پسر زال به البرز کوه، محل کنونی پناهگاه شیرپلا، رفت و او را به استخر آورد. پس از رسیدن کی*قباد به شاهی، تورانیان که به ایران هجوم آورده بودند شکست یافته و برگشتند.
کی کاووس (کیکاووس هم نوشته می*شود) دومین شاه کیانی و نام دارترین پادشاه این سلسله و نوهٔ کی قباد است. بنا بر باورهای ایرانیان کهن، کی کاووس بر هفت کشور و بر دیوان و آدمیان فرمانروایی مطلق می*یابد. او بر سر کوه البرز هفت کاخ می*سازد: یکی از زر، دو از سیم، دو از پولاد و دو از آبگینه. او از این کاخها بر همه حتا بر دیوان مازندران فرمان می*راند. این هفت کاخ چنانند که هر کسی بر اثر پیری نیرویش کم شود، به کاخ او در می*آید و دیگر باره توان بدو باز می*گردد و جوان می*شود. می*گویند کی کاووس همچون فریدون و جم بی مرگ آفریده شده بود و دیوان برای این که مرگ را بر او چیره گردانند، دیو خشم را به یاری می*گیرند و او را می*فریبند. کی کاووس فریب دیوان را می*خورد و بر فرمانروایی هفت کشور مغرورش می*کنند. آن گاه آرزوی رفتن به آسمان را در دل او زنده می*کنند. می*گویند کی کاووس گردونهٔ خود را بر پای عقاب*هایی می*بندد و آهنگ پرواز به آسمان را می*کند، تا مرز نور و تاریکی پیش می*رود و از همراهان جدا می*ماند ولی دست از عناد بر نمی*دارد. در این هنگام، فره از او جدا می*شود و سپاهش از این جای بلند بر زمین پرتاب می*شوند. نریوسنگ، پیک اهورا مزدا، می*خواهد او را بکشد که ناگاه، فره وشی کی خسرو، که هنوز به دنیای مادی نیامده بود، در می*رسد و به او می*گوید: او را مکش که از او سیاوش و از سیاوش من در وجود خواهم آمد. پس کی کاووس از مرگ رهایی یافت، اگرچه پس از آن میرا شد.
کی کاووس پس از آنکه فریب دیوان را می*خورد، با وجود مخالفت*های پهلوانان و بزرگان به ویژه زال و رستم، آهنگ مازندران می*کند تا آن جا را فتح کند و بر شاه مازندران پیروز شود. شاه مازندران از دیو سپید کمک می*خواهد. دیو سپید جادو می*کند و چشمان کی کاووس و همراهانش را تیره می*سازد و لشکر ایران پریشان و پراکنده می*شود. کی کاووس در این هنگام به یاد پند*های زال و بزرگان ایران می*افتد و به زال و رستم پیغام می*فرستد که او را یاری دهند. زال هم رستم را به یاری وی می*فرستد و او را روانهٔ مازندران می*کند. رستم پس از آزمایش*ها و نبردهای شگفت انگیز از هفت منزل - که به هفت خوان رستم نام کرده شده - می*گذرد و بر دیو سپید پیروز می*گردد.
کی کاووس و همراهان او به دست رستم از دیو سپید نجات می*یابند و بینایی خود را از جگر دیو سپید که رستم آن را دریده*است و درمان چشمانش است، باز می*یابند.
غم نامهٔ رستم و سهراب و سیاوش نیز به دوران پادشاهی کی کاووس تعلق دارد. کی کاووس در داستان*های اسطوره*ای ایران بیشتر به عنوان مظهر و قدرتی یاد شده*است که به همهٔ تسلط و شکوه، در برابر جهان، ناچیز و رفتنی است. وی یکصد و شصت سال سلطنت کرد و پس از او کی خسرو به پادشاهی رسید.
در اساطیر و حماسه*های ایرانی و شاهنامه*ٔ فردوسی، کیخسرو پسر سیاوش و فریگیس(فرنگیس) و نوهٔ کیکاووس و افراسیاب و یکی از نامدارترین شهریاران و دلاوران است. واژه کیخسرو به معنی «شاه نیکنام» است.
کیخسرو در عدالت و شهامت سرآمد شاهان دیگر کیانی می*باشد و به نسبت از کیکاووس خوشنامتر است. زیرا کیکاووس در شاهنامه اعمالی موذیانه (از قبیل ندادن نوشدارو به رستم برای بهبودی سهراب) انجام می*دهد اما کیخسرو به عنوان پادشاهی عادل و شجاع باقی میماند. در شاهنامه و همچنین متون پهلوی کیخسرو نمادی از یک شاهنشاه آرمانی است. دستور مرگ سیاوش را افراسیاب صادر می*کند و کیخسرو انتقام پدر را از افراسیاب می*گیرد.
در اساطیر ایران، لُهْراسپ از پادشاهان کیانی است. کیخسرو پیش از عروج به آسمان او را به شهریاری ایران برگزید. این کار کیخسرو با اعتراض پهلوانان و بزرگان روبرو شد ولی بالاخره با دلایلی که کیخسرو آورد بر این انتخاب گردن نهادند. در شاهنامهٔ فردوسی لهراسپ پدر گشتاسپ است.
ریشه*شناسی
صورت اوستایی لهراسپ اَوروت-اسپَ به معنی دارندهٔ اسب تیزرو است.
گُشتاسب (در اوستا ویشتاسب به معنی دارنده اسب آماده) نام فرمانروای بلخ در زمان زرتشت، پیامبر ایرانی، است. زرتشت به گشتاسب پناه برد و او دین وی را پذیرفت و از وی پشتیبانی کرد. در گاهان، زرتشت چهار بار از این فرمانروا نام می*برد که سه باز آن به گونه کی*کشتاسب است. کی به معنی رئیس عشیره و فرمانروا بوده و عنوان فرمانروایان دودمان کیانیان است که گشتاسب نیز یکی از آنان بوده*است. گفتنی است که در شاهنامه فردوسی چهره گشتاسب بکلی با آنچه در اوستا میبینیم ناسازگار است. در حماسه فردوسی گشتاسب شاهی خودکامه و ستمگر است که نمی*تواند از ایران در برابر تاخت و تاز تورانیان پدافند کند و به سیستان میگریزد. اینگونه که پیداست دو روایت درباره گشتاسب*شاه در دست بوده*است. یکی روایت موبدان زرتشتی و دیگری روایتی از زندگی و کارکرد گشتاسب در میان مردم ایران. همین روایت دوم است که در شاهنامه بازتاب یافته*است.
در منابع قدیمی، آبادسازی منطقه تالش گشتاسبی را به گشتاسب*شاه نسبت داده*اند.
هنر نمودن گشتاسب در روم و چوگان باختن او در برابر قیصر
بهمن، پسر اسفندیار، از پادشاهان کیانی بود. او پس از گشتاسپ شاه ایران شد. در تواریخ سنتی او را اردشیر درازدست نامیده*اند. در شاهنامه هم به این موضوع اشاره شده*است.
چو گشتاسب روی نبیره بدید
شد از آب دیده رخش ناپدید
…
ورا یافت روشن دل و یادگیر
ازان پس همی خواندش اردشیر
…
چو بر پای بودی سرانگشت او
ز زانو فروتر بدی مشت او
اسفندیار هنگام مرگ تربیت بهمن را به رستم سپرد و رستم به او آیین پهلوانی را تمام و کمال آموخت. اما بهمن پس از رسیدن به پادشاهی به انتقام مرگ پدر دمار از خاندان سام در آورد.
شاهنامه خطی: تیرباران کردن بهمن، فرامرز پور رستم را
همای یا همای چهرآزاد دختر بهمن پسر اسفندیار بوده که سی سال پادشاهی ایران نموده و داراب پسر خود را ولیعهد نمود. او را چهرآزاد نیز می*گفتند. از بناهای او شهر چهرازادگان است که آن را معرب کردند و جرفادقان می*گویند و بعضی گلپایگان می*خوانند.
داراب، یکی از شاهان ایران در شاهنامهٔ فردوسی است، که پدر دارا (داریوش سوم هخامنشی) شناخته می*شود.با توجه به تاریخ سنتی ایران، داراب با داریوش دوم هخامنشی همسان انگاشته می*شود.
داریوش دوم (داراب) پدر اُستَن پدر آرشام پدر داریوش سوم (دارا) بوده است، و بنابراین داریوش سوم نسبش با سه نسل فاصله به داریوش دوم می*رسد، و به*همین جهت در تاریخ سنتی، داراب را پدر دارا دانسته*اند.
در شاهنامه
داراب در یکی از نبردهای خود به روم با فیلقوس (فیلیپ دوم مقدونی) نبرد می*کند و سپاه او را شکست می*دهد و پس از آشتی، دختر فیلقوس، ناهید را به همسری برمی*گزیند و با خود به ایران می*آورد. داراب از ناهید به دیلی نفس بدبویش دل*آزرده می*شود و او را که به اسکندر باردار است به روم باز می*گرداند، و اسکندر در خانهٔ فیلقوس به دنیا می*آید. به دلیل ترس از سرافکندگی، این راز پنهان نگاه داشته می*شود و اسکندر پسر فیلقوس به شمار می*آید و کینهٔ ایرانیان در دل رومیان ریشه می*گیرد.
داراب که همسر دیگری برگزیده است، دارا (داریوش سوم) از او زاده می*شود. داراب، دارا را جانشین خود می*کند و در می*گذرد. دارا (داریوش سوم هخامنشی) در برابر اسکندر شکست می*خورد.
بازتاب و اثرگذاری
ایرانیان با چنین داستانی برای اسکندر ایران*گشا، نژادی ایرانی قائل شده بودند و او را برادر داریوش سوم به حساب می*آورند. همین داستان زیربنای اسکندرنامه و روایت*های مثبت منتسب به اسکندر را به وجود می*آورد.
منشاء
سرگذشت افسانه*ای اسکندر قطعاً منشائی ایرانی و پهلوی ندارد و در اصل از منابع رومی و سریانی به عربی و از آنجا به به آثار زبان فارسی راه پیدا کرده است. چراکه در متن*های دینی اسکندر همیشه با لقب «گجسته» (ملعون) مورد نفرین است و در روایت*های دینی سوزاندن اوستا به او نسبت داده شده است.
داریوش سوم یا دارا (۳۸۰ پ.م در پارسه - ۳۳۰ پ.م در دامغان) آخرین پادشاه شاهنشاهی هخامنشی بود. او فرزند آرشام، نوهٔ داریوش دوم و سی*سی*گامبیس، دختر اردشیر دوم بود. در شاهنامهٔ فردوسی و تاریخ سنتی ایرانیان، داریوش سوم با نام «دارا» شناخته می*شود و پدر او داراب معرفی شده است.
وقایع دوران سلطنت داریوش
آغاز پادشاهی داریوش سوم با شروع حکومت اسکندر پسر فیلیپ در مقدونیه تقریباً مقارن است و در سیر تاریخ، او مانند رقیبی است که سرنوشت برای اسکندر تراشیده*است. داریوش سوم در سال ۳۳۶ پیش از میلاد بر تخت نشست و سلطنتی را آغاز کرد که دوران کوتاه آن پر از رویدادهای بزرگ بود. پایان زندگی او در حقیقت پایان شاهنشاهی بزرگ هخامنشیان بود.
طغیان مجدد در مصر
قتل باگواس خواجه داریوش را با یک طغیان مجدد در مصر مواجه کرد. درست در همان اوقات اسکندر بیست ساله در مقدونیه به آرام کردن طوایف شمالی سرزمین خویش سرگرم بود، داریوش در صدد تسخیر مجدد مصر برآمد. در اوایل سال ۳۳۴ پیش از میلاد داریوش طغیان مصر را فرو نشاند و از آنجا به پارس بازگشت تا جهت خویش قصرهایی بسازد و حتی در آسایش و فراغت، بنای مقبره ای را هم برای خود بنیاد نهد طرحی که بروز حوادث آن را ناتمام گذاشت.
درخواست کمک آتنی*ها برای مقابله با اسکندر
در بازگشت از مصر داریوش به آتنی*هایی که از وی کمک مالی درخواست کردند تا با پسر فیلیپ مقدونی به مبارزه برخیزند، از روی بی اعتنایی جواب رد داد. چرا که بخاطرش نمی رسید، یک جوان بیست ساله بتواند، نقشه هایی را که فیلیپ از آن دم می زد، دنبال کند. وقتی هم اهمیت خطر را دریافت و مبلغی هم ازین بابت به یونان فرستاد، دیگر خیلی دیر شده بود و مقاومت آتن هم نمی توانست، از اینکه یونان از زیر سلطهٔ اسکندر در*آید، جلوگیری کند.
اسکندر و عبور از دروازه*های بدون نگهبان
از زمانی که اردشیر دوم و اردشیر سوم خشونت و فساد را همچون وسیله ای برای نیل به قدرت بکار برده بودند، امپراتوری هخامنشی در نزد عامهٔ رعایا به یک دستگاه تعدی و فشار تبدیل شده بود که دیگر برای حفظ آن تقریباً هیچکس حاضر نبود، حیات خود را به خطر بیاندازد. تسامح کوروش هم که مدتها پیش جای خود را به تعصب و تجاوز داده بود، دیگر در نزد اقوام تابع که سرراه خطر بودند، علاقه ای به حفظ پیوند با امپراتوری باقی نگذاشته بود. اسکندر در بهار سال ۳۳۴ پیش از میلاد با حدود سی یا چهل هزار جنگجوی یونانی و مقدونی، قصد گذر از دروازه های آسیا را کرد، دروازه هایی که در این زمان نگهبان واقعی نداشتند.
در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، داریوش با وجود شکستهای پی در پی هنوز مأیوس نشده و درصدد بود قشون جدیدی در ماد تجهیز کند و یکچند در اکباتان (همدان) ماند اما وقتی اسکندر در تعقیب داریوش از پارس راه ماد را پیش گرفت و داریوش نیز برای تجهیز سپاه توفیقی نیافت. با بسوس ساتراپ باختر که خویشاوند داریوش سوم محسوب می شد و عده ای از بزرگان پارس، از جانب ری به ولایت باختر عزیمت کردند. در حدود دامغان بسوس، که از آمدن اسکندر مطلع شده بود، شاه را به قصد کشتن، زخم مهلکی زد و به سوی باختر گریخت و خود را اردشیر چهارم، شاه ایران خواند. اسکندر وقتی به بالین داریوش رسید او از آن زخم*ها فوت کرده بود و فاتح جسد او را با تأثر و احترام به پارس فرستاد.
بسوس در باختر و آنسوی جیحون یک*چند همچنان به دعوی خود ادامه داد. اسکندر او را تعقیب و سپس مجازات کرد. این اقدام اسکندر در واقع برای انتقام گرفتن از قاتل داریوش نبود بلکه بدان سبب بود که ادعای او ممکن بود در ولایات شرقی پایگاه تازه ای برای تجدید حیات امپراتوری هخامنشی ساخته شود. بدین ترتیب و با مجازات بسوس به عنوان یک قاتل و غاصب چهرهٔ داریوش سوم در هاله*ای از قدس فرو رفت. با مرگ داریوش و پیروزی اسکندر بر بسوس امپراتوری هخامنشی، بعد از ۲۳۰ سال منقرض شد.
نام دختر داریوش سوم استاتیرای دوم بود. او یکی از سه زن ایرانی*ای بود که اسکندر به عقد خود در*آورد. روشنک یا رکسانا دختر والی باختر و پروشات، دختر اردشیر سوم دو همسر دیگر او بودند.
در شاهنامه، و داراب نامه طرطوسي اسکندر پسر دارا ،پادشاه کیانی و دختر فیلقوس ، پادشاه روم است. بنابراین آخرین پادشاه کیانی محسوب می گردد.
اِسکَنْدَر مَقْدونی (۳۵۶ تا ۳۲۳ پیش از میلاد) در ایران مشهور به «اسکندر گجسته» (به معنای اسکندر ملعون)و در غرب مشهور به «اسکندر کبیر»، وکشورگشای اهل مقدونیه در سدهٔ چهارم پیش از میلاد بود.
در طول تاریخ اسکندر برای روم نماد قدرت واقتدار بوده است؛ ولی برای ایرانیان نماد خونخواری و خرابی است. چنانچه به علت کشتار و خرابی*های به بار آورده، در ایران وی را اسکندر گجسته (ملعون) می*نامند.
