تفسیرآیات قرآن کریم – سوره حمد – آیه ٥– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیه الله هاشمی رفسنجانی

[eLOy]

تفسیرآیات قرآن کریم – سوره حمد – آیه ٥– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیه الله هاشمی رفسنجانی
​

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ

​

[خدایا] فقط تو را می پرستیم و فقط از تو کمک می طلبیم.
​

​

1 - تنها خداوند شایسته و بایسته پرستش است.

---

إیاک نعبد
​

---

تقدیم مفعول (إیاک) بر فعل (نعبد) دلالت بر حصر دارد.

​

2 - ربوبیت خدا بر هستی، رحمانیت و رحیمیت او و مالکیتش بر روز قیامت، دلیل شایستگی او برای پرستش

​

---

رب العلمین. الرحمن الرحیم. ملک یوم الدین. إیاک نعبد
​

---

​

3 - باور به ربوبیت خدا، رحمت آفرینی و مالکیتش بر روز جزا، وادار کننده آدمی به پرستش او

​

---

رب العلمین. الرحمن الرحیم. ملک یوم الدین. إیاک نعبد
​

---

​

4 - شناخت خدا و صفات او، راه دستیابی به توحید عبادی است.

---

الحمد للّه رب العلمین ... إیاک نعبد
​

---

​

5 - اندیشه های آدمی، پایه و اساس اعمال و رفتار اوست.

​

---

الحمد للّه رب العلمین. الرحمن الرحیم. ملک یوم الدین. إیاک نعبد
​

---

​

6 - نادیده انگاشتن خویش در محضر خدا، از آداب پرستش اوست.

---

إیاک نعبد
​

---

به کارگیری «ما» به جای «من» گاهی برای اظهار عظمت است و گاهی برای پرهیز از انانیت و خودبینی. قرینه های کلامی تعیین کننده مراد است و در اینجا به مناسبت عبودیت، پرهیز از انانیت و خودبینی مقصود است. لذا «نعبد» به صورت متکلم مع الغیر آمده است.

​

7 - ایمان به خدا و صفات او، مایه باور به حضور همگان در پیشگاه اوست.

---

الحمد للّه رب العلمین ... إیاک نعبد
​

---

تغییر اسلوب کلام در سوره حمد، یعنی التفات از غیبت به خطاب حاوی نکاتی است، از جمله اینکه آدمی پیش از آگاه شدن به صفات خدا ـ مانند ربوبیت او بر هستی و ... ـ گویا احساس نمی کند که خداوند بر همه چیز حاضر و ناظر است; ولی پس از باور به ربوبیت او و سایر صفاتش، خود و دیگران را در محضر خدا می یابد و او را در همه شؤونات حاضر می بیند.

​

8 - احساس حضور در پیشگاه خداوند از آداب عبادت است.

---

إیاک نعبد
​

---

از جمله نکته های التفات از غیبت به خطاب در سوره حمد، بیان ادب عبادت و دعاست; یعنی، شایسته است انسان به هنگام پرستش و دعا احساس کند که در پیشگاه خداوند حاضر است.

​

9 - شایسته دانستن خدا برای عبادت و امید به رحمتهای او، از انگیزه های پرستش خداست.

---

الحمد للّه رب العلمین. الرحمن الرحیم ... إیاک نعبد
​

---

مطرح ساختن عبادت خدا پس از توصیف او به ربوبیت، رحمانیت، رحیمیت و مالکیت روز جزا، بیانگر انگیزه های پرستش است; یعنی، چون خدا رب است، شایسته پرستشاست و چون مردم به رحمت او نیازمندند، باید عبادتش کنند وبدان جهت که از عذاب آخرت می هراسند، باید او را بپرستند.

​

10 - ترس از عذابهای اخروی و امید به پاداشهای جهان آخرت، از انگیزه های آدمی برای عبادت خدا

​

---

ملک یوم الدین. اءیّاک نعبد
​

---

​

11 - شناخت خدا و صفات او، مایه نادیده انگاشتن خویش در پیشگاه خداوند است.

---

الحمد للّه ... إیاک نعبد و إیاک نستعین
​

---

​

12 - یکتا پرستی همگان، آرمان موحدان است.

---

إیاک نعبد
​

---

آوردن «نعبد» (ما عبادت می کنیم) به جای «أعبد» (من عبادت می کنم) می تواند اشاره به خواسته هر انسان موحدی باشد; یعنی، او با گفتن جمله «ما عبادت می کنیم» بیان می دارد که خواهان یکتا پرستی همگان است.

​

13 - تنها حقیقتی که شایسته یاری جستن می باشد، خداوند است.

---

و إیاک نستعین
​

---

​

14 - انسان در پرستش خدا و خلوص در آن، نیازمند امداد الهی است.

---

إیاک نعبد و إیاک نستعین
​

---

متعلق «نستعین» همه وظایفی است که از سوره حمد می توان استفاده کرد و از آنها لزوم یکتا پرستی است که از «إیاک نعبد» به دست می آید; یعنی: نستعینک علی عبادتک و خلوصها.

​

15 - انسان در عین دارا بودن اختیار در عبادت خدا، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نیست.

---

إیاک نعبد و إیاک نستعین
​

---

​

16 - حمد و ستایش خدا، تنها با یاری او امکان پذیر است.

---

الحمد للّه ... إیاک نستعین
​

---

از وظایفی که از سوره حمد استفاده می شود، لزوم ستایش خداوند است. بنابراین می توان گفت این معنا نیز متعلق «نستعین» است; یعنی: نستعینک علی ان نحمدک.

​

17 ـ شناخت ربوبیت خدا بر تمام هستی و باور به رحمانیت و رحیمیت او و مالکیتش بر روز جزا، تنها با امداد الهی امکان پذیر است.

​

---

الحمد للّه رب العلمین ... إیاک نستعین
​

---

شناخت ربوبیت خدا و ... از تکالیفی است که می توان آن را از سوره حمد برداشت کرد. لذا آنها نیز متعلق «نستعین» می باشند; یعنی: نستعینک علی ان نعرف ربوبیتک و ... .

​

18 - انسان نیازمند یاری خداوند در تمامی امور خویش است.

---

إیاک نستعین
​

---

برخی برآنند که متعلق «نستعین» یعنی مورد استعانت، ذکر نشده تا حکایت از همه امور داشته باشد ; یعنی: نستعینک علی امورنا کلها.

​

19 - خداوند، توانا بر انجام تمامی خواسته های بندگان است.

---

و إیاک نستعین
​

---

برداشت فوق لازمه این معناست که مراد از استعانت، استعانت در همه امور باشد.

​

20 - شناخت خداوند و صفات او (رب العالمین و ...)، آدمی را به توحید افعالی رهنمون خواهد کرد.

---

إیاک نستعین
​

---

چون جمله «إیاک نستعین» پس از توصیف خداوند به «رب العالمین» و ... آمده، بیانگر این است که شناخت خداوند، با آن صفات یاد شده، آدمی را به این مرحله می رساند که غیر خدا را ناتوان ببیند و در نتیجه به توحید افعالی برساند.

​

21 ـ باور همگان به توحید افعالی، آرمان موحدان است.

---

إیاک نستعین
​

---

به کارگیری «نستعین» (استعانت می جوییم) به جای «أستعین» (استعانت می جویم)، می تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

​

22 ـ از امام رضا (ع) روایت شده: ... «إیاک نعبد» رغبة و تقرب إلی اللّه تعالی ذکره و إخلاص له بالعمل دون غیره و «إیاک نستعین» إستزادة من توفیقه و عبادته و إستدامة لما أنعم اللّه علیه و نصره ...;(1)



... «إیاک نعبد» ابراز رغبت و تقرب جستن عبد به سوی خدای تعالی و اظهار اخلاص در عمل برای اوست و نه غیر او و «إیاک نستعین» در خواست زیاده توفیق خدا و زیاده عبادت او و درخواست ادامه نعمتهای داده شده و یاری خداوند است ...».

​

---

آفرینش:

تدبیر آفرینش 2، 17
​

استمداد:

استمداد از خدا 13، 22
​

امیدواری:

امیدواری به پاداش اخروی 10; امیدواری به رحمت خدا 9
​

انانیّت:

اجتناب از انانیّت 6
​

انسان:

اختیار انسان 15; خواسته های انسان 19; عجز انسان 15; نیازهای انسان 14، 18
​

انگیزش:

عوامل انگیزش 3، 9، 10
​

ایمان:

آثار ایمان به خدا 3، 7; ایمان به توحید 21; ایمان به خدا 17; ایمان به ربوبیت خدا 3; ایمان به رحمت خدا 3; ایمان به صفات خدا 7; ایمان به مالکیت خدا 3; متعلق ایمان 3، 7
​

ترس:

آثار ترس از عذاب 10; ترس از عذاب اخروی 10
​

تزکیه:

عوامل تزکیه 11
​

تفکر:

آثار تفکر 5
​

تقرب:

عوامل تقرب 22
​

توحید:

توحید افعالی 21; زمینه توحید افعالی 20; زمینه توحید عبادی 4; گسترش توحید 12; گسترش افعالی 21
​

توفیقات:

توفیق خداشناسی 17; توفیق عبادت 14، 15، 22; درخواست توفیق 22
​

جهان بینی:

جهان بینی ایدئولوژی 3، 4، 7، 9، 10، 11
​

حمد:

زمینه حمد خدا 16
​

خدا:

آثار امدادهای خدا 16، 17; آثار خدا شناسی 4، 11، 20; اختصاصات خدا 1، 13; امدادهای خدا 15; ربوبیت خدا 2، 17; رحمانیت خدا 2، 17; رحیمیت خدا 2، 17; قدرت خدا 19; مالکیت اخروی خدا 2، 3; محضر خدا 6، 7، 8، 11; مهربانی خدا 2
​

رفتار:

پایه های رفتار 5
​

روایت: 22
عبادت:

آداب عبادت 6، 8; اختیار در عبادت 15; اخلاص در عبادت 14; حضور قلب در عبادت 8; دلایل عبادت خدا 2; زمینه عبادت 9، 10; عبادت خدا 1، 9، 10; عوامل عبادت 3
​

عمل:

اخلاص در عمل 22
​

قیامت:

مالک قیامت 2، 17
​

موحدان:

آرمان موحدان 12، 21
​

نعمت:

درخواست نعمت 22
​

نیازها:

نیاز به امدادهای خدا 14، 18
​

​

---

پی نوشت ها :
1. من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 204، ح 12 ; نور الثقلین، ج 1، ص 19، ح 81.





منبع : پایگاه اطلاع رسانی آیة الله هاشمی رفسنجانی